Contents
- 1 Thủ Thuật về Tự diễn biến đến nhân vật truyền thuyết khác truyện cổ tích thần thoại cổ xưa ở những điểm nào 2022
Thủ Thuật về Tự diễn biến đến nhân vật truyền thuyết khác truyện cổ tích thần thoại cổ xưa ở những điểm nào 2022
You đang tìm kiếm từ khóa Tự diễn biến đến nhân vật truyền thuyết khác truyện cổ tích thần thoại cổ xưa ở những điểm nào được Update vào lúc : 2022-04-23 04:09:22 . Với phương châm chia sẻ Thủ Thuật về trong nội dung bài viết một cách Chi Tiết Mới Nhất. Nếu sau khi Read tài liệu vẫn ko hiểu thì hoàn toàn có thể lại phản hồi ở cuối bài để Ad lý giải và hướng dẫn lại nha.
1. Dẫn nhập
1.1. Trong một số trong những khu công trình xây dựng sưu tầm,
nghiên cứu và phân tích văn học dân gian ở việt nam, đôi lúc khái niệm truyện cổ, truyện dân gian, truyện cổ dân gianđã bị đồng
nhất với khái niệm truyện cổ
tích. Người ta định nghĩa truyện cổ tích là truyện cổ, truyện dân gian,
truyện cổ dân gian[i]. Cách hiểu
này sẽ không còn sai. Nhưng nó sẽ trở nên phức tạp nếu ai đó hiểu theo chiều ngược
lại, tức nhận định rằng mọi câu truyện
đời xưa, mọi truyện cổ dân gian đều là cổ tích. Nếu vậy, truyền thuyết cũng là
chuyện đời xưa, là truyện cổ dân gian, suy ra truyền thuyết cũng là cổ tích
(?).
Một yếu tố khác, trong quy trình vận
động nội tại theo trục thời hạn, một bộ phận truyền thuyết dần lu mờ yếu tố
lịch sử, bị chuyển hóa hiệu suất cao và thể loại, đang trở thành cổ tích. Thế nhưng,
quá nhiều người sưu tầm, nghiên cứu và phân tích văn học dân gian vẫn “giam giữ” chúng trong
kho truyền thuyết.
Những hiện tượng kỳ lạ trên, tuy không phổ
biến nhưng vẫn là khía cạnh phức tạp của yếu tố thể loại. Nó buộc người sưu
tầm, nghiên cứu và phân tích truyền thuyết phải xem xét kỹ hơn quan hệ cũng như sự khác
biệt giữa hai thể loại này.
1.2. Theo lý thuyết folklore, truyền
thuyết và cổ tích là hai thể loại khác lạ nhau rõ rệt. Giáo sư Đỗ Bình Trị
xác lập: “Truyện cổ tích và
truyền thuyết lịch sử là hai thể loại có sự khác lạ lớn về hiệu suất cao và thi
pháp”[ii]. Từ điển văn học (bộ mới) cũng định nghĩa rõ ràng từng
khái niệm[iii]. Hầu hết
giáo trình văn học dân gian đều phải có phần mục riêng về điểm lưu ý thi pháp của từng
thể loại.
Tuy vậy, ngay trong lý thuyết, vẫn còn đấy
vài điểm chưa minh bạch về quan hệ và ranh giới giữa hai thể loại này. PGS.
Chu Xuân Diên nhận định:“Ở Việt Nam, đã từng có Xu thế không phân biệt
truyện cổ tích và truyền thuyết về phương diện thể loại: hoặc nhận định rằng hai loại
truyện kể đó chỉ có sự khác lạ về trình độ tăng trưởng, hoặc nhận định rằng không còn
thể loại truyền thuyết với tư cách là một thể loại văn xuôi dân gian, do đó
trong phân loại cũng như trong nghiên cứu và phân tích đã gộp chung cả hai nhóm truyện đó
làm một”[iv].
1.3. Lý thuyết đã có yếu tố. Thực tế
càng phức tạp hơn. Nhiều khi, việc xác lập một truyện cổ dân gian nào đó là
truyền thuyết hay cổ tích thật không đơn thuần và giản dị. Xin nêu vài dẫn chứng. Theo Đỗ
Bình Trị, trong bộ Kho tàng
truyện cổ tích Việt Nam của
Nguyễn Đổng Chi, toàn bộ những truyện thuộc mục II (Sự tích giang sơn Việt)
và mục V (Sự tích anh hùng nông dân) được soạn giả đưa vào thể loại cổ
tích, nhưng thực ra, toàn bộ “đều
là những truyền thuyết
lịch sử”. Cho nên, Đỗ Bình Trị yên cầu “Phải
trả những truyện này về cho thể loại của nó”[v].
Chu Xuân Diên cũng đồng quan điểm như vậy: “Nguyễn
Đổng Chi tuy có phân biệt truyền thuyết với truyện cổ tích về mặt lý thuyết,
tuy nhiên “khi sưu tập”, ông vẫn “xếp chung truyền thuyết với cổ tích và coi như thể
những truyện cổ tích”[vi].
Hay theo khảo sát của Nguyễn Xuân Đức, trường hợp truyện Sơn Tinh Thủy Tinh cũng nhiều tạm bợ: sách Văn 10 (Nguyễn Đình Chú chủ biên) xếp nó vào
thần thoại cổ xưa, sáchTruyện đọc 2 (Trương
Chính – Trịnh Mạnh biên soạn) cho là cổ tích, còn sách Ngữ văn 6 (Nguyễn Khắc
Phi tổng chủ biên) thì gọi là truyền thuyết[vii].
Một trường hợp khác, truyện Bánh
chưng bánh giầy là truyền
thuyết hay cổ tích?[viii].
Thêm nữa, trường hợp truyện Chử
Đồng Tử, do sự chuyển hóa về mặt thể loại mà đã có một Chử Đồng Tử truyền thuyết lịch sử, ca tụng
người anh hùng chinh phục đầm lầy, nhưng cũng luôn có thể có mộtChử Đồng Tử cổ tích thần kỳ, với kiểu nhân vật
chàng trai nghèo xấu số cưới công chúa. Có điều, đâu là văn bản truyền thuyết Chử Đồng Tử?
2. Quan hệ giữa truyền thuyết và cổ
tích
Để làm rõ những hiện tượng kỳ lạ phức tạp
trên, chúng tôi thấy thiết yếu phải xem xét trở lại quan hệ giữa truyền
thuyết và cổ tích, đồng thời tiến hành đối sánh tương quan hai thể loại. Thao tác đối sánh tương quan
bắt nguồn từ khái niệm cho tới từng khía cạnh thuộc phạm trù thi pháp, hiệu suất cao
thể loại…
2.1. Về
khái niệm:
Trước hết, truyện cổ tích là gì?
Theo Nhikiphôrôp, nhà nghiên cứu và phân tích
folklore Nga, trong nội dung bài viết nhan đề“Truyện cổ tích, sự lưu hành truyện cổ
tích và những người dân kể chuyện cổ tích” (in
trong cuốn Truyện cổ tích dân
gian Nga của Kapitxa
M-L1930), ông đưa ra định nghĩa ngắn gọn như sau: “Truyện cổ tích là những truyện kể
truyền miệng, lưu hành trong nhân dân, có mục tiêu vui chơi người nghe, nội
dung kể lại những sự kiện khác thường (những sự kiện tưởng tượng có tính chất
thần kỳ hoặc thế sự) và mang những nét đặc trưng về hình thức cấu trúc và phong
cách thể hiện”[ix].
Ở Việt Nam, trong giáo trình Văn
học dân gian Việt Nam, Lê Chí Quế trình diễn khái niệm “truyện cổ tích”
thông qua việc xác lập bản chất thể loại của nó. Theo ông, “truyện cổ tích là sáng tác dân
gian trong quy mô tự sự mà thuộc tính của nó là xây dựng trên những cốt
truyện; truyện cổ tích là tác phẩm nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp được xây dựng thông qua sự hư cấu
nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp thần kỳ; truyện cổ tích là một thể loại hoàn hảo nhất của văn học dân
gian, được hình thành một cách lịch sử…”[x].
Đặc biệt, PGS. Chu Xuân Diên, trong chuyên luận “Truyện cổ tích dưới mắt những nhà
khoa học”, đã phân tích khá thâm thúy nội hàm khái niệm “cổ tích”.
Xin dẫn lại
phần phân tích khái niệm “truyện cổ tích” của PGS. Chu Xuân Diên[xi].
Cổ tích là một từ Hán Việt. “Cổ” nghĩa là xưa, cũ.
Ta có khái niệm “truyện cổ” (hoặc “truyện cổ dân gian”), “truyện đời xưa” dùng
để chỉ nhiều loại truyện dân gian rất khác nhau, trong số đó có truyện cổ tích. Tương
đương với khái niệm này trong tiếng Hán là “cố sự” (sự tích đời xưa) hoặc “dân
gian cố sự”. Còn “tích” nghĩa là gì? Hán
Việt từ điển của Nguyễn Văn
Khôn trình làng 29 nghĩa của từ “tích”, trong số đó có hai nghĩa có liên quan đến
khái niệm truyện cổ tích: 1) tích: dấu chân, dấu vết; 2) dấu vết cũ, dấu chân.
Những nghĩa này còn giữ được gần như thể nguyên vẹn những nghĩa gốc tương tự của
từ “tích” trong tiếng Hán: vết chân, dấu vết; những gì người xưa để lại (theo Khang Hi từ điển). Những sắc
thái nghĩa trên của từ “tích” thấy có trong những nghĩa của từ “sự tích” (Hán
Việt): 1) Đầu đuôi gốc tích của một việc; 2) Sự việc có thật; 3) Dấu tích của
việc (theo Hán Việt từ điển của Nguyễn Văn Khôn). Nghĩa của từ
“tích” trong những thành ngữ “truyện xưa tích cũ”, “có tích mới dịch nên tuồng”,
rõ ràng có liên quan với khái niệm “sự tích”. Như vậy, trong những nghĩa của từ
“tích” (Hán Việt) có bao hàm hai yếu tố: 1) yếu tố, câu truyện (→ sự tích); 2)
dấu vết (→ di tích lịch sử). Hai yếu tố này còn có lẽ rằng đã làm cho từ “cổ tích” (Hán Việt) mang hai nghĩa nói về hai hiện
tượng rất khác nhau: 1) di tích lịch sử xưa; 2) truyện đời xưa (theo Hán Việt từ điển). Nghĩa thứ
nhất tương tự với từ “cổ tích” trong tiếng Hán: “Cổ tích = cổ nhân chi trần
tích = dấu vết người xưa” (theo Từ
điển từ nguyên). Còn nghĩa thứ hai thì chỉ
có trong từ “cổ tích” Hán Việt. Khái niệm “truyện cổ tích” của ta được
tiếng Hán biểu thị bằng từ “cố sự” (truyện cổ) hoặc “dân gian cố sự” (truyện cổ
dân gian). Từ “cố sự” trong tiếng Hán còn được sử dụng để chỉ nhiều chủng loại truyện cổ
khác nữa (cả thành văn lẫn dân gian).
Sau khi diễn giải, Chu Xuân Diên nhấn
mạnh, khái niệm “truyện cổ tích” bao hàm ba yếu tố nghĩa: “truyện cổ tích là
truyện kể; truyện kể này còn có quan hệ với thời quá khứ xa xưa cả về nội dung lẫn
nguồn gốc phát sinh; dấu tích của truyện kể này vẫn còn đấy sót lại cho tới nay”[xii].
Từ những phát biểu trên, chúng tôi
tưởng tượng, truyện cổ tích là
những sáng tác tự sự dân gian, có diễn biến hoàn hảo nhất; hầu hết nhờ vào nhiều
yếu tố tưởng tượng, kỳ ảo, hoang đường; truyện kể về những sự tích đời xưa
nhưng dấu tích truyện kể còn lưu cho tới nay.
Còn truyền thuyết là gì? Có nhiều cách thức
phát biểu về khái niệm truyền thuyết, nhưng nếu phỏng theo những điểm lưu ý vừa
nêu của cổ tích, chúng tôi diễn đạt lại nội hàm của khái niệm truyền thuyết như
sau: truyền thuyết là những
sáng tác tự sự dân gian; có sự hiện hữu của yếu tố tưởng tượng, kỳ ảo, hoang
đường; truyện kể về nhân vật và sự kiện lịch sử đã xẩy ra trong quá khứ; truyện
gắn sát với nhiều chứng tích văn hóa truyền thống còn lưu cho tới nay.
Và như vậy, chỉ xét qua khái niệm,
truyền thuyết và cổ tích khá thân thiện nhau về điểm lưu ý thi pháp. Trong số đó, có
nhiều yếu tố khá trùng hợp: cùng là tác phẩm tự sự dân gian; có yếu tố kỳ ảo,
hoang đường; tác phẩm kể chuyện quá khứ nhưng còn lưu dấu tích trong hiện tại.
Do mỗi thể loại đều được phân loại
thành nhiều tiểu loại nên chúng tôi có nhu yếu xác lập tiểu loại nào đã gây ra
sự nhầm lẫn (hay giống hệt) giữa truyền thuyết và cổ tích.
Trước hết, truyện cổ tích được chia
thành ba tiểu loại: cổ tích về loài vật, cổ tích sinh hoạt, cổ tích thần kỳ.
Cách chia này vị trí căn cứ vào điểm lưu ý nhân vật chính và thủ pháp xây dựng hình
tượng. Cổ tích về loài vật kể lai lịch hình thành những giống vật; truyện có ít
yếu tố thần kỳ. Cổ tích sinh hoạt kể chuyện đối nhân xử thế hằng ngày, với hai
kỉểu nhân vật thường gặp là chàng ngốc (ngốc thật, giả ngốc) và người thông
minh; truyện có ít yếu tố thần kỳ. Cổ tích thần kỳ kể về số phận và quy trình
vượt thử thách của những nhân vật xấu số, nhân vật thông minh tài trí; truyện
đậm đặc yếu tố thần kỳ. Cổ tích thần kỳ tiêu biểu vượt trội cho đặc trưng thể loại cổ
tích. Một số truyện cổ tích thần kỳ do có không khí, thời hạn xác lập, đặc
biệt là nhân vật chính thường có lai lịch xác lập nên dễ bị nhầm lẫn với
truyền thuyết.
Còn truyền thuyết có nhiều tiểu loại
phổ cập: truyền thuyết khu vực, truyền thuyết thần tổ ngành nghề, truyền
thuyết lịch sử… Trong số đó, truyền thuyết lịch sử, do có nhân vật lịch sử, có
nhiều yếu tố kỳ ảo, hoang đường và chứng tích văn hóa truyền thống còn lưu lại nên dễ bị
nhầm lẫn với cổ tích thần kỳ.
Như vậy, xét từ Lever tiểu loại, sự
nhầm lẫn hay giống hệt giữa truyền thuyết và cổ tích thực ra triệu tập vào
quan hệ giữa hai tiểu loại: cổ tích thần kỳ và truyền thuyết lịch sử.
2.2. Về
quan hệ giữa hai thể loại:
Xét thời gian Ra đời, truyền thuyết
xuất hiện sớm và trước cổ tích rất mất thời hạn. Truyền thuyết tiếp ngay sau thần thoại cổ xưa,
là nơi còn trầm tích tàn dư của thần thoại cổ xưa. Truyền thuyết sẽ là phương
cách lý giải lịch sử; cách tưởng niệm nhân vật lịch sử, sự kiện lịch sử theo
quan điểm của nhân dân. Truyền thuyết luôn gắn sát vận mệnh dân tộc bản địa. Nó là yếu tố
hòa quyện giữa “niềm tin” và “cái
thiêng”; là yếu tố phối hợp giữa “lịch
sử” và “hư cấu”. Trong khi đó, cổ tích
Ra đời muộn hơn. Cổ tích tiếp theo truyền thuyết, là nơi còn trầm tích tàn dư
của truyền thuyết. Một số truyện cổ tích được hình thành từ chính vì sự vận động và
chuyển hóa thể loại của văn bản truyền thuyết. Cổ tích chỉ Ra đời trong tâm
một xã hội đã phân loại giai cấp và phát sinh xích míc giai cấp về quyền lợi,
vị thế. Cổ tích gắn sát số phận những người dân xấu số trong cuộc sống thường. Nó
là phương cách mà nhân dân gởi gắm ước mơ, khát vọng về một cuộc sống tốt đẹp,
công minh, niềm sung sướng. Nó là yếu tố hòa quyện giữa “vẻ đẹp hồn nhiên, ngây thơ” và
“chất thần kỳ, huyền ảo”; là yếu tố phối hợp giữa “hiện thực” và “hư cấu”.
Theo tiến trình lịch sử, mặc dầu sử học
đã tạo nên, dòng sử chính thống đã đảm nhiệm vai trò lưu giữ lịch sử dân tộc bản địa
nhưng thể loại truyền thuyết vẫn bền chắc vận động, không thay đổi bản chất thể loại
và tăng trưởng thêm số lượng tác phẩm. Sức sống lâu bền hơn của truyền thuyết được
bảo vệ bởi yếu tố “niềm tin” và “nội dung lịch sử”. Còn cổ tích, theo tiến
trình lịch sử, lại dần mất đi Đk sống sót trong tâm văn học dân gian.
Cổ tích, do không được tiếp nhận trên cơ sở “niềm tin” và nhất là không hề
được nuôi dưỡng bằng một “hiện thực mơ hồ, huyền ảo” nên không hề tiếp tục
tăng trưởng, sinh sôi như truyền thuyết. Nhưng nguồn nguồn tích điện vô hạn của cổ
tích không mất đi. Nó được chuyển hóa vào văn học viết. Nó hiện hữu qua những
“chuyện cổ tích giữa đời thường”.
Như vậy, quan hệ giữa truyền thuyết và
cổ tích là quan hệ tiếp nối và tuy nhiên hành. Cổ tích tiếp nối truyền thuyết, đón
nhận sự chuyển hóa thể loại và tàn dư của truyền thuyết. Cổ tích tuy nhiên hành cùng
truyền thuyết, cùng vận động và tăng trưởng. Có điều, khi cổ tích hết vai trò
tạo ra một “toàn thế giới kỳ ảo chỉ có trong mơ ước” thì truyền thuyết vẫn còn đấy nhận
lãnh thiên chức là bộ sử dân gian.
3. Những điểm giống và rất khác nhau giữa
cổ tích và truyền thuyết
3.1. Điểm
giống nhau:
Nếu chỉ vị trí căn cứ vào khái niệm và mối
quan hệ giữa hai thể loại, rõ ràng, hiện tượng kỳ lạ nhầm lẫn (hay giống hệt) giữa
truyền thuyết lịch sử và cổ tích thần kỳ có nhiều kĩ năng xẩy ra. Tất cả xuất
phát từ một số trong những nguyên nhân khách quan dưới đây:
– Cùng là tác phẩm tự sự dân gian (có
nhân vật, diễn biến, tình tiết, lời kể…).
– Cùng có sự hiện hữu của yếu tố kỳ
ảo, hoang đường.
– Mọi truyền thuyết đều gắn với nhân
vật lịch sử và sự kiện lịch sử. Một số truyện cổ tích thần kỳ cũng luôn có thể có nhân vật
lịch sử và sự kiện lịch sử.
– Truyền thuyết thường gắn sát chứng
tích văn hóa truyền thống (khu vực, núi sông, gò bãi, lăng mộ, lễ hội…). Một số truyện cổ
tích thần kỳ cũng gắn sát với chứng tích văn hóa truyền thống.
– v.v.
3.2. Điểm
rất khác nhau:
Tuy nhiên, như nhiều nhà nghiên cứu và phân tích
folklore xác lập, truyền thuyết và cổ tích là hai thể loại khác lạ nhau cả
về hiệu suất cao lẫn thi pháp. Vì vậy, ở đây, chúng tôi hầu hết so sánh sự khác
nhau giữa chúng theo những tiêu chuẩn thuộc về thi pháp và hiệu suất cao thể loại.
3.2.1. Thời gian:
Trong cổ tích
thần kỳ, thời hạn luôn mang tính
ước lệ, tượng trưng. Chuyện thường khởi đầu bằng lời dẫn quen thuộc: “rất mất thời hạn rồi, thuở xưa, rất mất thời hạn rồi xưa
lắm, không biết thời nào, một ngày nọ, bỗng hôm kia, vào một trong những đêm trăng…”. Kiểu thời hạn mơ hồ này khiến câu
chuyện luôn luôn được bao bọc trong màn sương huyền ảo. Nó gợi ra một quá khứ thật
xa xăm, đồng thời toát lên vẻ đẹp một đi không trở lại. Chính sự mơ hồ của thời
gian khiến câu truyện thêm phần mê hoặc. Nó tạo cho những người dân nghe cổ tích một nét
tâm ý tiếp nhận: biết đâu rất mất thời hạn rồi đã từng xẩy ra việc ấy! Thành ra, trong cổ
tích, thời hạn càng rõ ràng, càng xác lập, tính đáng tin của câu truyện càng
giảm dần[xiii].
Trái lại,
thời hạn trong truyền thuyết lịch sử bao giờ cũng mang tính chất chất xác lập. Có điều,
tính xác lập của thời hạn trong truyền thuyết không hoàn toàn giống hệt với
thời hạn thực tiễn. GS. Kiều Thu Hoạch nói rõ hơn về điểm lưu ý này: “Chẳng hạn như giặc Ân trong truyền
thuyết Thánh Gióng. Niên đại trong truyền thuyết này và truyền thuyết Sơn Tinh
Thuỷ Tinh không ăn khớp gì với thực sự lịch sử. Vậy mà, qua hàng bao thế kỷ,
nhân dân vẫn hiểu được: giặc Ân phi lịch sử đó là tượng trưng cho một thứ giặc
ngoại xâm, niên đại phi lý đó là ước lệ cho một khoảng chừng thời hạn rất xa xưa.
Thực ra, này cũng là hiện tượng kỳ lạ có tính phổ quát trong truyện kể dân gian thế
giới, mà giới nghiên cứu và phân tích folklore quốc tế thường gọi đó là yếu tố thác ngộ thời
gian (anachronisme) trong lịch sử thuở nào. Và đương nhiên, nhìn nhận từ góc nhìn
folklore, thì này cũng đó đó là một đặc trưng thể loại của truyền thuyết dân
gian”[xiv].
Thời gian xác
định khiến truyền thuyết luôn gắn với một triều đại rõ ràng, thậm chí còn gắn với
từng phút giây lịch sử. Trong truyền thuyết, chiến công và số phận của nhân vật
lịch sử, nội dung sự kiện lịch sử chỉ có ý nghĩa, chỉ đáng tin khi được link
với những thời gian lịch sử rõ ràng, xác lập. Ví dụ, Thánh Gióng gắn sát thời
Hùng Vương giữ nước, Hai Bà Trưng phất cờ – thời chống xâm lược Hán, Bà Triệu
cưỡi voi ra trận – thời chống giặc Ngô, Lê
Lợi tập hợp hào kiệt – thời chống quân Minh, Trương Định lãnh chức Bình Tây
nguyên soái – buổi đầu chống Pháp… Và hiển nhiên, niềm tin của người nghe
(người đọc) truyền thuyết sẽ bị phá vỡ khi nhân vật và sự kiện lịch sử bị ghép
sai với thời gian lịch sử. Có thể nói,rõ ràng, đúng chuẩn là yêu cầu nêu lên riêng với thời hạn
truyền thuyết. Khác cổ tích, trong truyền thuyết, thời hạn càng rõ ràng, xác
định, tính đáng tin của câu truyện càng tăng dần.
Về cách thể
hiện thời hạn, truyện cổ tích không quan tâm đến thời hạn thực, thời hạn vật
lý. Nó không còn thời hạn tâm ý. Trong cổ tích, thời hạn giữ vai trò tạo
không khí, dẫn dắt, link những tình tiết chứ không nhằm mục đích khắc họa tính cách,
số phận nhân vật. Nó sẽ là một yếu tố nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp quan trọng trong tác
phẩm.
Trái lại,
truyền thuyết gắn chặt với thời hạn thực, thời hạn vật lý, đôi lúc có cả sự
hiện hữu của thời hạn tâm ý (trong một số trong những truyền thuyết đời sau). Theo từng
mốc thời hạn, nhân vật
lịch sử sẽ lớn lên, gặp biến cố, lập chiến công và đến kết quả cuối cùng cuộc (quyết tử
hoặc hóa thân). Thời gian trong truyền thuyết không còn hiệu suất cao tạo ra tính
mê hoặc, lôi cuốn cho câu truyện như ở cổ tích. Điều quan trọng mà thời hạn
trong truyền thuyết hoàn toàn có thể mang lại cho những người dân nghe (người đọc) đó đó là tính
đáng tin của câu truyện kể.
Nói chung,
nếu thời hạn trong cổ tích chỉ tạo ra tính mê hoặc cho câu truyện chứ không
nhằm mục đích xác lập tính xác thực cho nội dung thì ngược lại, thời hạn trong
truyền thuyết chỉ giúp xác lập tính xác thực cho nội dung chứ không nhằm mục đích tạo
nên tính mê hoặc cho câu truyện.
3.2.2. Không gian:
Không gian
tức là khu vực, là xứ sở mà câu truyện trình làng, nơi gắn sát với cuộc sống
nhân vật và sự kiện trong tác phẩm.
Trong cổ tích
thần kỳ, không khí là toàn bộ cảnh vật, môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường nơi trần thế: một làng quê
thân thuộc, với ruộng lúa, đồng cỏ, giếng nước, bờ ao… (Tấm Cám, Sọ Dừa…); hay một gốc đa to, một khu rừng rậm
vắng (Thạch Sanh, Cây tre trăm đốt…); hoặc một bãi sông xa, một vùng biển
rộng (Chử Đồng Tử, Sự tích núi Ngũ Hành, Sự tích con dã tràng…). Ngoài ra,
còn một dạng không khí khác, đó là toàn thế giới siêu nhiên, kỳ ảo: cõi thiên đình
(Cóc kiện trời), cõi tiên (Từ Thức), âm ti (Sự tích chùa Thủ Huồng), chốn thủy
cung (Sự tích con dã tràng, Thạch Sanh…). Một số truyện cổ tích hội tụ đủ cả
không khí đời thường lẫn toàn thế giới siêu nhiên, kỳ ảo. Không gian trong cổ tích
thường được kết phù thích hợp với những từ ngữ mang tính chất chất phiếm chỉ: ngôi làng nọ, khu rừng rậm kia, bến sông ấy… Nó cũng không còn sự link với một
mốc thời hạn rõ ràng nào trong quá khứ. Nói chung, không khí trong cổ tích
không mang tính chất chất rõ ràng, xác lập. Đặc điểm này khiến không khí cổ tích càng mơ
hồ, sự chuyển cảnh càng phong phú thì câu truyện càng thêm phần mê hoặc. Nó kéo
theo một nét tâm ý tiếp nhận cổ tích là: người nghe (người đọc) không còn nhu
cầu tìm hiểu ngôi làng ấy, khu rừng rậm ấy… hiện ở địa phương nào, hay người ta
phải làm cách gì để lên được thiên đình, xuống tận thủy cung… Tất cả điều đó
làm cho cổ tích mãi mãi là những câu truyện về một toàn thế giới kỳ ảo, chỉ có trong
mơ ước.
Khác cổ tích, truyền thuyết không còn
không khí đời thường, cũng không còn toàn thế giới siêu nhiên, kỳ ảo. Không gian
trong truyền thuyết luôn mang tính chất chất rõ ràng, xác lập. Nó phải là những khu vực
có thực, là không khí lịch sử, gắn sát với nhân vật và sự kiện lịch sử; gắn
liền với thời hạn lịch sử xác lập. Nó đồng thời là những không khí thiêng,
vĩnh cửu cùng với việc bất tử của nhân vật lịch sử. Đơn cử, núi Tản Viên hóa chốn
non thiêng vì gắn sát tên tuổi Sơn Tinh – vị anh hùng trị thuỷ, cũng là một
trong Tứ bất tử trên thần điện Việt Nam. Sông Bạch Đằng trở thành khu vực lịch
sử khi gắn với tên tuổi Ngô Quyền buổi đánh quân Nam Hán; gắn với thời đại Đông
A, khi Trần Hưng Đạo cùng vua tôi nhà Trần đuổi giặc Nguyên – Mông. Tương tự
như vậy, truyền thuyết đã lần lượt tạo ra những cặp sóng đôi: không khí lịch
sử – nhân vật lịch sử. Có thể kể, đất Mê Linh – Hai Bà Trưng, núi Lam Sơn – Lê
Lợi, Đám lá tối trời (Gò Công) – Trương Định, Gò Tháp (Đồng Tháp) – Thiên Hộ
Dương, Thất Sơn huyền bí (An Giang) – Quản Cơ Trần Văn Thành…
Cần nói thêm, không khí trong cổ
tích, do không mang tính chất chất rõ ràng, xác lập nên không chịu sự gán ghép, đặt để,
kết dính với bất kể một địa phương nào. Nói cách khác, truyện cổ tích là thể
loại không mang tính chất chất địa phương, không thuộc về riêng của bất kể bộ phận
văn học dân gian địa phương nào. Tuy nhiên, nó lại là thể loại mang tầm quốc
tế. Nói theo Chu Xuân Diên, “Tính
chất quốc tế rõ ràng là một hiện tượng kỳ lạ độc lạ nổi trội của truyện cổ tích.
Truyện cổ tích hoàn toàn có thể di tán từ dân tộc bản địa này sang dân tộc bản địa khác, vượt qua
mọi ranh giới về ngôn từ, về lãnh thổ… của những vương quốc”[xv]. Trái lại, không khí trong truyền
thuyết do mang tính chất chất rõ ràng, xác lập nên luôn gắn sát với những địa phương,
vùng miền rõ ràng. Truyền thuyết hầu hết được gìn giữ, lưu truyền do chính những
người dân địa phương – nơi đã sinh ra hoặc từng in dấu tích người anh hùng. Cho
nên, hoàn toàn có thể nói rằng, truyền thuyết là thể loại văn học dân gian mang tính chất chất địa
phương rất đậm nét.
3.2.3. Nhân vật:
Nhân vật chính trong cổ tích, đặc biệt quan trọng
ở cổ tích thần kỳ, là con người của đời thường, trong một xã hội phân loại giai
cấp với khá đầy đủ bất công, ngang trái. Đó là những nhân vật xấu số: người con mồ
côi, người con riêng, người con út, người đi ở, nhân vật xấu xí… Diễn biến số
phận của nhân vật trong cổ tích là một chuỗi dài bị thử thách, vượt qua thử
thách, để rồi kết thúc có hậu, nhân vật được đền bù, được hưởng niềm sung sướng dài
lâu trong đời thường.
Trái lại, nhân vật chính trong truyền
thuyết luôn là nhân vật lịch sử, là những anh hùng làm ra lịch sử. Một số đã
được chính sử lưu danh, như Hai Bà Trưng, Bà Triệu, Lê Lợi, Quang Trung, Trương
Định… Nhưng phần nhiều là những anh hùng được nhân dân tôn vinh, tưởng niệm.
Họ là những nhân vật quần chúng hướng theo cờ đại nghĩa. Họ hiện hữu trên khắp
nẻo đường đánh giặc. Vì một dạ trung thành với chủ, dám xả thân phò tá, chở che chủ
tướng, hoặc mưu trí lập công…, họ được nhân dân ngợi ca, tưởng niệm bằng phương pháp
đưa vào truyền thuyết, trở thành nhân vật truyền thuyết. Có điều, kết cuộc của
nhân vật trong truyền thuyết luôn mang tính chất chất chất “mở”. Nhân vật không như ở cổ
tích, luôn gặp kết thúc có hậu, được hưởng niềm sung sướng trong đời thường, mà phần
nhiều, họ phải chịu tuẫn tiết, quyết tử, hóa thân vào hồn thiêng sông núi.
Về nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp thể hiện, mỗi nhân vật
trong cổ tích thần kỳ luôn thuộc về một kiểu nhân vật nào đó (người mồ côi,
người em út, người xấu xí mà tài ba…). Nhân vật cổ tích được xây dựng theo
nguyên tắc: mỗi nhân vật chỉ xuất hiện trong một câu truyện và chuỗi dị bản của
truyện này mà thôi. Ví dụ, cô Tấm chỉ có trong cổ tích Tấm Cám; Thạch Sanh chỉ
có trong truyện cổ tích cùng tên; rồi Sọ Dừa, anh Khoai… cũng không ngoại lệ.
Ngay cả trong nhiều câu truyện rất khác nhau, dù người kể chỉ dùng một từ phiếm
chỉ: “chàng trai nghèo nọ, cô
gái kia” nhưng cũng không còn ai
nghĩ rằng đó là một nhân vật được xuất hiện trong nhiều câu truyện. Bởi lẽ,
trong cổ tích, mỗi tác phẩm là câu truyện trọn vẹn về cuộc sống một nhân vật.
Một khi cổ tích đã kết thúc rồi thì xem như không hề gì kể thêm về nhân vật
nữa.
Như cổ tích, trong truyền thuyết, nhân
vật cũng luôn thuộc về một kiểu nhân vật nào đó (nhân vật có biệt tài, nhân vật
được giúp sức, nhân vật bị hành quyết…). Nhưng khác cổ tích, nhân vật trong
truyền thuyết còn xuất hiện theo nhóm truyện, khối mạng lưới hệ thống truyện. Ví dụ, nhóm
truyền thuyết về anh hùng Lê Lợi, nhóm truyền thuyết về anh hùng Nguyễn Trung
Trực, nhóm truyền thuyết về cuộc khởi nghĩa Thiên Hộ Dương… Sở dĩ có hiện
tượng này là vì truyền thuyết không bao giờ xuất hiện riêng lẻ. Chính sự hiện
diện của nhân vật lịch sử trong tác phẩm đã hỗ trợ những truyền thuyết rời rạc kết
dính với nhau thành từng mảng, nhóm truyện. Nhờ đó, truyền thuyết luôn có số
lượng phong phú và tồn tại theo khối mạng lưới hệ thống.
3.2.4. Tình tiết
Là tự sự dân gian nên truyền thuyết và
cổ tích đều phải có diễn biến. Cốt truyện được hình thành từ khối mạng lưới hệ thống những tình
tiết.
Ở cổ tích, tình tiết chính trong những
truyện có cùng kiểu nhân vật thường giống nhau. Ví dụ, ở chuỗi tình tiết nhân
vật đi cứu công chúa (tìm tình nhân, tìm thuốc quý, tìm kho tàng…), trên đường
đi, hễ gặp giống vật nào mắc nạn thì chàng trai (cô nàng, người em) sẵn lòng
tạm ngưng tương hỗ. Sau này, khi gặp thử thách, nhân vật sẽ lập tức được chính
những giống vật ấy lần lượt giúp sức lại. Hay ở chuỗi tình tiết thử thách, thử
thách sau bao giờ cũng gay cấn hơn thử thách trước, nhưng lúc nào nhân vật chính
cũng vượt qua, để rồi được trao phần thưởng cao quý hơn lần trước. Sự giống
nhau này hoàn toàn có thể xem là dạng “đại đồng tiểu dị”.
Còn truyền thuyết không như vậy. Mỗi
truyền thuyết đều phải có những tình tiết riêng không liên quan gì đến nhau của tớ, kể cả trong những
truyện có cùng kiểu nhân vật. Tuy truyền thuyết cũng sử dụng môtíp nhưng những
môtíp này sẽ không còn theo công thức định sẵn như ở cổ tích. Ví dụ, nhân vật lịch sử,
trên bước đường khởi nghĩa, không phải hễ mình giúp được ai (giống vật gì) thì
ắt sau này sẽ tiến hành người ấy
(giống vật ấy) giúp sức lại. Phần nhiều, họ thành công xuất sắc là vì bất thần có lực
lượng phù trợ (trời, thần nhân, quần chúng mộ nghĩa). Và nhân vật lịch sử bao
giờ cũng gặp thử thách. Nhưng không phải thử thách nào họ cũng vượt qua được.
Thậm chí, họ còn bất thần gặp rủi ro không mong muốn, để rồi chiến bại.
Có thể nói, nếu tình tiết trong cổ
tích thường ở dạng “đại đồng tiểu dị” thì tình tiết trong truyền thuyết lại
mang tính chất chất rõ ràng, không trùng lặp.
3.2.5. Kết cấu văn bản
Kết cấu một văn bản cổ tích nhìn chung
ổn định và theo công thức: trình làng lai lịch, cảnh ngộ nhân vật → nhân vật
gặp thử thách → vượt thử thách → kết thúc niềm sung sướng[xvi].
Đặc biệt, trong cổ tích, kết thúc tác phẩm thường bao giờ cũng luôn có thể có “hậu”. Nhân
vật bao giờ cũng khá được đền bù xứng danh cho những xấu số, những thử thách
nghiệt ngã mà mình phải gánh chịu, phải vượt qua. Phần thưởng ở đầu cuối cho
nhân vật bao giờ cũng đủ lớn và có hiệu lực hiện hành suốt đời, khiến người nghe (đọc)
đều thỏa mãn nhu cầu, không chờ đón gì thêm nữa.
Còn ở truyền thuyết, kết cấu văn bản
hầu như không theo một công thức nào. Đặc biệt, kết thúc tác phẩm luôn theo
hướng “mở”. Nhân vật, nếu lập chiến công sẽ bay về trời hoặc theo môtíp “đi đâu
không biết”. Nhân vật, nếu phải chịu tuẫn tiết, quyết tử thì hiển linh, thành
phúc thần phò trợ nhân dân. Cách kết thúc này khiến nhân vật truyền thuyết
không thể trở lại sống cuộc sống thường nhưng cũng không thể chết. Bởi nhân vật
đã bất tử trong tâm nhân dân.
Về lời kết, cổ tích thần kỳ và truyền
thuyết lịch sử hay nhắc tới những chứng tích văn hóa truyền thống còn lưu lại (một phong tục
của làng xã, một tập tính của loài vật, một hình thể của núi non…). Tuy
nhiên, mục tiêu kết thúc của hai thể loại rất khác nhau rõ rệt. Ở cổ tích, nói theo
GS. Đỗ Bình Trị, “những chi
tiết đó không phải là những dẫn chứng chứng tỏ câu truyện kể là có thật như
những “cổ tích” trong truyền thuyết lịch sử. Đó là những rõ ràng nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp
nhằm mục đích đem lại cho câu truyện kể có tính chất tưởng tượng, tính chất hư cấu kỳ ảo
(tức là truyện cổ tích) một sắc tố có vẻ như như thực. Thế thôi”[xvii].
Trong khi đó, ở truyền thuyết, những chứng tích văn hóa truyền thống được nêu ở cuối tác
phẩm lại là thành tố không thể thiếu của thể loại. Nó là yếu tố giữ gìn sức
sống của truyền thuyết
3.2.6. Vị trí, vai trò của yếu tố kiện lịch sử
Truyện cổ tích nhằm mục đích phản ánh môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường
thường ngày, với những quan hệ mái ấm gia đình, xã hội. Cho nên, sự kiện lịch sử,
nếu có, cũng không phải nội dung phản ánh của cổ tích, càng không phải mục tiêu
mà tác phẩm cần lý giải, soi sáng. Phần lớn
những sự kiện lịch sử ấy xuất hiện là vì có liên quan đến nhân vật lịch sử
trong truyện – hệ quả của phần truyền thuyết bồi lắng lại.
Trong khi đó, truyền thuyết hầu hết
phản ánh con người và sự kiện lịch sử, cho nên vì thế sự kiện lịch sử đó đó là phần
nội dung quan trọng của truyền thuyết, cũng là mục tiêu mà tác phẩm cần lý
giải, soi sáng. Có điều, truyền thuyết không làm trách nhiệm ghi chép như sử biên
niên. Truyền thuyết chỉ thông qua sự kiện lịch sử để làm sáng tỏ phần nào những
khuất lấp mà chính sử không nói tới; để rút ra bài học kinh nghiệm tay nghề lịch sử theo quan điểm,
cách phán xét của nhân dân.
3.2.7. Chức năng tác phẩm
Do tính nguyên hợp, mỗi thể loại văn
học dân gian đều hàm chứa trong nó nhiều hiệu suất cao. Tuy nhiên, mỗi thể loại vẫn
giữ một (hoặc vài) hiệu suất cao hầu hết.
Về nội dung, truyện cổ tích luôn ca
ngợi phẩm chất người lao động nghèo, hướng con người về với niềm sung sướng trong đời
thường. Truyện cũng phản ánh cuộc đấu tranh giai cấp cùng những xung đột gay
gắt về quyền lợi trong mái ấm gia đình lẫn ngoài xã hội. Nhưng hình như cổ tích không
nhằm mục đích giục người ta vùng lên đấu tranh đòi lại công minh. Bởi cổ tích luôn có
hậu. Cổ tích luôn luôn trao tặng con người một niềm tin bền vững: ở hiền sẽ gặp
lành, gieo gió thì gặt bão.
Có thể nói, tuy hàm chứa hiệu suất cao
nhận thức, giáo dục nhưng cổ tích vẫn là
thể loại nghiêng về hiệu suất cao thẩm mỹ và làm đẹp. Bởi lẽ, một câu truyện cổ tích mê hoặc,
ly kỳ bao giờ cũng gợi lên những xúc cảm đẹp, niềm sáng sủa cho tất khắp cơ thể kể lẫn
người nghe. Ai nấy, một khi đắm chìm vào toàn thế giới cổ tích, đều như được an ủi,
động viên, được thời cơ ước mơ và kỳ vọng.
Còn với truyền thuyết, hiệu suất cao chính
không phải là thẩm mỹ và làm đẹp; mục tiêu cao nhất của nó không phải là vui chơi, mặc dầu
nhiều tác phẩm có nội dung ly kỳ, mê hoặc. Bởi không còn ai đi tìm cảm hứng thư
giãn, nụ cười thích từ những câu truyện chiến đấu, quyết tử đầy đau thương, bi
tráng của cha ông. Mọi người đến với truyền thuyết phần nhiều từ nhu yếu tâm
linh. Từ chỗ nội dung luôn đề cập đến vận mệnh hiệp hội, luôn gắn số phận mỗi
con người với số phận toàn dân tộc bản địa, truyền thuyết giúp đời sau hiểu đúng lịch
sử dân tộc bản địa mình theo quan điểm của nhân dân. Truyền thuyết nhắc nhở mọi người
đừng quên béng toàn bộ những gì gợi nhớ những bậc anh hùng, nghĩa sĩ đã xả thân vì
dân tộc bản địa. Truyền thuyết dạy từng người biết tự hào về quá khứ và sống có trách
nhiệm hơn với hiện tại.
Nói chung, trong lúc cổ tích nghiêng
về hiệu suất cao thẩm mỹ và làm đẹp thì truyền thuyết thiên về hiệu suất cao nhận thức và giáo dục.
3.2.8. Thái độ tiếp nhận
Đối với cổ tích, ở phương Tây, người
kể chuyện (cũng khá sẽ là đối tượng người dùng tiếp nhận tác phẩm thứ nhất) thường kết
thúc chuyện bằng câu:“Thế là hết bịa thêm gì được nữa!”. Ở Việt Nam, lối
mở đầu chuyện bằng phương pháp trình làng thời hạn, không khí mơ hồ, kiểu “hồi xưa xưa lắm, không biết ở thời
nào…” cũng là cách tiếp sức
cho tính chất bịa đặt của chuyện cổ tích. Còn người nghe (đọc) cổ tích (thuộc
mọi dân tộc bản địa, mọi thời đại) tuy luôn bị lôi cuốn bởi tính ly kỳ của câu truyện
nhưng không mấy ai tin rằng câu truyện ấy có thật. Trẻ con hồn nhiên hoàn toàn có thể tin
là thật. Nhưng chúng sẽ sớm hiểu rằng, cổ tích chỉ là những câu truyện tưởng
tượng, chỉ là giấc mơ đẹp của người xưa. Về điều này, Prop từng nhận định, “không tin vào những điều được kể
lại trong truyện cổ tích” là
một tín hiệu đặc trưng rất quan trọng của truyện cổ tích[xviii].
Nhưng riêng với truyền thuyết, niềm tin,
đức tin trở thành cốt lõi của tác phẩm. Vì vậy, khắp cơ thể kể lẫn người nghe
(đọc) truyền thuyết đều tin câu truyện là thật. Niềm tin ấy gắn sát với “cái
thiêng”. Người ta tin truyền thuyết đến độ đôi lúc không xem nó là một tác phẩm
nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp mang hiệu suất cao vui chơi mà đó đó là câu truyện thuộc về tôn giáo và
tín ngưỡng.
Từ phần diễn giải trên, chúng tôi xin
tổng hợp thành bảng so sánh giữa truyền thuyết lịch sử và chuyện cổ tích thần kỳ (xem Bảng 1)
Bảng 1: SO SÁNH CỔ TÍCH THẦN KỲ VÀ TRUYỀN
THUYẾT LỊCH SỬ
TIÊU CHÍ SO SÁNH
CỔ TÍCH THẦN KỲ
TRUYỀN THUYẾT
LỊCH SỬ
ĐIỂM
GIỐNG
NHAU
Dạng thức
Tự sự dân gian (có nhân vật, diễn biến, tình tiết, lời kể…)
Phương pháp phản ánh
Cùng có sự hiện hữu của yếu tố kỳ ảo, hoang đường.
Nội dung
lịch sử
Mọi truyền thuyết đều gắn với nhân vật lịch sử và sự kiện lịch sử. Một số truyện cổ tích thần kỳ cũng luôn có thể có nhân vật lịch sử và sự kiện lịch sử.
Chứng tích văn hóa truyền thống
Truyền thuyết thường gắn sát chứng tích văn hóa truyền thống (khu vực, núi sông, gò bãi, lăng mộ, lễ hội…). Một số truyện cổ tích thần kỳ cũng gắn sát với chứng tích văn hóa truyền thống.
ĐIỂM KHÁC NHAU
Thời gian
Mơ hồ, ước lệ
Cụ thể, xác lập
Không gian
– Không gian đời thường + toàn thế giới siêu nhiên, kỳ ảo
– Không gắn với thời hạn lịch sử xác lập
– Không gắn sát với nhân vật, sự kiện lịch sử xác lập.
– Không mang dấu tích địa phương
– Không gian lịch sử, không khí thiêng
– Gắn với thời hạn lịch sử xác lập
– Luôn gắn sát với nhân vật, sự kiện lịch sử xác lập
– Mang tính địa phương rõ ràng
Nhân vật
– Con người của đời thường, trong xã hội có xích míc giai cấp, nhiều bất công,
– Số phận nhân vật gắn sát niềm sung sướng trong đời thường.
– Nhân vật lịch sử, trong lúc vận mệnh dân tộc bản địa đang gặp trở ngại vất vả, thử thách,
– Số phận nhân vật luôn gắn sát số phận toàn dân tộc bản địa.
Tình tiết
Thường giống nhau theo phong cách “đại đồng tiểu dị”
Cụ thể, không trùng lặp
Kết cấu văn bản
– Nhìn chung ổn định và theo công thức.
– Kết thúc tác phẩm theo phía có “hậu”.
– Hầu như không theo công thức nào.
– Kết thúc tác phẩm luôn theo phía “mở”.
Vị trí, vai trò của yếu tố kiện lịch sử
– Không là nội dung chính của tác phẩm
– Không nhằm mục đích phản ánh, nhìn nhận, rút ra bài học kinh nghiệm tay nghề lịch sử
– Là nội dung chính của tác phẩm
– Nhằm phản ánh, nhìn nhận, rút ra bài học kinh nghiệm tay nghề lịch sử
Chức năng tác phẩm
Thiên về hiệu suất cao thẩm mỹ và làm đẹp, với mục tiêu vui chơi (gợi lên xúc cảm đẹp, niềm sáng sủa cho mọi người)
Thiên về hiệu suất cao nhận thức và giáo dục (nhìn nhận lịch sử; biết ơn, tôn thờ, ngưỡng mộ người dân có công đức)
Thái độ
tiếp nhận
– Có thể tin hoặc không tin vào điều được kể
– Không có nhu yếu gắn tác phẩm với chứng tích văn hóa truyền thống
– Luôn có niềm tinvào điều được kể
– Luôn có nhu yếu gắn tác phẩm với chứng tích văn hóa truyền thống
4. Những nhận xét và
kiến nghị
Từ quy trình phân tích, tổng hợp và
đối sánh tương quan trên, chúng tôi xin rút ra một vài nhận xét và kiến nghị:
4.1. Truyền thuyết và cổ tích là hai
thể loại có quan hệ biện chứng, theo phía tiếp nối và tuy nhiên hành. Trong quá
trình vận động và tăng trưởng, chúng có sự giao thoa và chuyển hóa ở Lever thể
loại; nhất là hiện tượng kỳ lạ cổ tích hóa truyền thuyết.
4.2. Sự nhầm lẫn hay giống hệt giữa
hai thể loại, nếu có, hầu hết là vì quan hệ giữa hai tiểu loại: truyền
thuyết lịch sử và cổ tích thần kỳ. Việc kết luận một văn bản nào đó là truyền
thuyết hay cổ tích cũng đồng nghĩa tương quan với việc thay đổi nhận thức về hiệu suất cao và
điểm lưu ý thi pháp của văn bản ấy. Những sai lầm không mong muốn này rất nghiêm trọng, do vậy,
tránh việc xẩy ra, nhất là riêng với những nhà nghiên cứu và phân tích folklore.
4.3. Trong số những điểm rất khác nhau
giữa hai thể loại, theo chúng tôi, tiêu chuẩn phân biệt quan trọng nhất đó đó là điểm lưu ý về số phận nhân vật và sự
kiện lịch sử. Nếu trong cổ tích, nhân vật là con người của đời thường thì
trong truyền thuyết, này lại là nhân vật lịch sử, gắn sát với những thời gian
lịch sử trọng đại của dân tộc bản địa. Nếu trong cổ tích, nhân vật đấu tranh chỉ vì mưu
cầu môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường niềm sung sướng trong đời thường thì trong truyền thuyết, nhân vật sẵn
sàng quyết tử vì sự tồn vong của toàn bộ giang sơn và dân tộc bản địa. Nếu trong cổ tích, sự
kiện lịch sử không phải là nội dung phản ánh hầu hết thì trong truyền thuyết,
này lại là phần nội dung quan trọng, làm ra tín hiệu đặc trưng của thể loại.
Trường hợp những truyện Chử Đồng Tử, Bánh chưng bánh giầy,
Sự tích dưa hấu… sở dĩ được
nhiều nhà nghiên cứu và phân tích đưa vào cổ tích, theo chúng tôi biết, là vì tiêu chuẩn này:
chúng thuộc kiểu nhân vật người mồ côi, người em út, người xấu số và kết cuộc
tác phẩm đều khuynh hướng về môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường niềm sung sướng trong đời thường.
4.4. Về bản chất, cổ tích và truyền
thuyết đều là thành phầm của yếu tố hư cấu (tưởng tượng, bịa đặt). Có điều, sự hư cấu
trong cổ tích chỉ nhằm mục đích tạo ra tính mê hoặc cho câu truyện chứ không tạo ra
niềm tin nơi người nghe (người đọc). Trái lại, sự hư cấu trong truyền thuyết
lại sở hữu vai trò củng cố niềm tin, đức tin cho những người dân tiếp nhận. Vậy thì toàn bộ chúng ta
có nên dùng tiêu chuẩn “niềm tin” để phân biệt văn bản cổ tích và truyền thuyết
không? Theo chúng tôi, đấy là yếu tố khó thực thi. Bởi lẽ, trong thực tiễn, không
ít câu truyện cổ tích đã được tiếp nhận bằng một niềm tin! Vẫn ví dụ từ trường
hợp những truyện Chử Đồng Tử, Bánh
chưng bánh giầy, Sự tích dưa hấu…Người ta tin vào nội dung những câu
chuyện ấy, tin vào nhân vật, vào sự kiện lịch sử, đơn thuần và giản dị là vì tiền thân của
chúng đó đó là truyền thuyết. Chúng là minh chứng cho hiện tượng kỳ lạ truyền thuyết
đã được cổ tích hóa.
Mỹ Tho, tháng 6 năm 2008
(Bài đăng trong Tạp chí Khoa học – Công nghệ – trường
Đại học Tiền Giang, NXB Đại học Quốc gia TP.Hồ Chí Minh, số tháng 5/2009)
TÓM TẮT
Theo lý thuyết
folklore, truyền thuyết và cổ tích là hai thể loại khác lạ nhau rõ rệt. Tuy
vậy, trong lý thuyết lẫn thực tiễn, việc xác lập một truyện cổ dân gian nào đó
là truyền thuyết hay cổ tích thật không đơn thuần và giản dị.
Xét từ Lever tiểu
loại, sự nhầm lẫn hay giống hệt giữa truyền thuyết và cổ tích thực ra tập
trung vào quan hệ giữa hai tiểu loại: cổ tích thần kỳ và truyền thuyết lịch
sử.
Xét về quan hệ,
truyền thuyết và cổ tích có quan hệ tiếp nối và tuy nhiên hành.
Ngoài một vài điểm
giống nhau, hai thể loại này gần như thể rất khác nhau rõ rệt về nhiều mặt. Trong số
những điểm rất khác nhau ấy, theo chúng tôi, tiêu chuẩn phân biệt quan trọng nhất
đó đó là điểm lưu ý về số phận
nhân vật và sự kiện lịch sử.
TÀI LIỆU THAM KHẢO CHÍNH
1. Chu Xuân Diên (2001), Văn hóa dân gian – mấy yếu tố
phương pháp luận và nghiên cứu và phân tích thể loại, Tp Hà Nội Thủ Đô: Giáo Dục.
2. Nguyễn Định (2006), Sự rất khác nhau giữa hai khái niệm
Truyện cổ dân gian và Truyện cổ tích, Tạp chí Văn hoá Dân gian, Số
4(106), dẫn theo .vae.org
3. Nguyễn Xuân Đức (2002), Vấn đề phân loại truyện dân gian,
Thông báo Văn hóa dân gian, NXB ĐHQG, Tp Hà Nội Thủ Đô, tr.356.
4. Nguyễn Xuân Đức (2003), Truyện “Bánh chưng bánh giầy” là
truyền thuyết hay cổ tích, Thông báo Văn hóa dân gian 2002, NXB ĐHQG,
Tp Hà Nội Thủ Đô, tr.565.
5. V. Guxep (1999), Mỹ học Folklore, NXB Thành Phố Thành Phố Đà Nẵng.
6. Hồ Quốc Hùng (2003), Truyền thuyết Việt Nam & yếu tố
thể loại, NXB Trẻ – Hội Nghiên cứu & Giảng dạy Văn học TP.Hồ Chí Minh.
7. V. IA. Propp (1976), Phônclo và thực tại, NXB Khoa
Học, Moskva (Bản dịch tiếng Việt của Chu Xuân Diên – tài liệu đánh máy).
8. Lê Chí Quế (chủ biên) (1999), Văn học dân gian Việt Nam, NXB
ĐHQG Tp Hà Nội Thủ Đô.
9. Ngô Đức Thịnh (đồng chủ biên), (2005), Folklore – một số trong những thuật ngữ đương
đại, NXB KHXH, Tp Hà Nội Thủ Đô.
10. Đỗ Bình Trị (đồng tác giả) (1996), Môn Văn và Tiếng Việt tập III (tài liệu Bồi dưỡng thường
xuyên), Tp Hà Nội Thủ Đô: Giáo Dục.
[i] Xin đọc thêm Nguyễn Định, Sự rất khác nhau giữa hai khái niệm
Truyện cổ dân gian và Truyện cổ tích, Tạp chí Văn hoá Dân gian, 2006, Số 4
(106). Dẫn theowww.vae.org.
[ii] Đỗ Bình Trị
(đồng tác giả) (1996), Môn
Văn và Tiếng Việt tập III,
tài liệu Bồi dưỡng thường xuyên, Tp Hà Nội Thủ Đô: Giáo dục đào tạo và giảng dạy, tr.52.
[iii] Đỗ Đức Hiểu
(chủ biên) (2004), Từ điển Văn
học (bộ mới), NXB Thế giới
mới, tr.1835 và tr.1840.
[iv] Chu Xuân Diên
(2001), Văn hóa dân gian – mấy
yếu tố phương pháp luận và nghiên cứu và phân tích thể loại, Tp Hà Nội Thủ Đô: Giáo Dục, tr.239.
[v] Môn Văn và
Tiếng Việt tập III, Sđd,
tr.114.
[vi] Văn hóa dân
gian – mấy yếu tố phương pháp luận và nghiên cứu và phân tích thể loại, Sđd,
tr.231.
[vii] Xin đọc thêm
Nguyễn Xuân Đức (2001), Vấn đề
phân loại truyện dân gian, Thông báo Văn hóa dân gian 2001, tr.356.
[viii] Nguyễn Xuân
Đức (2003), Truyện “Bánh chưng
bánh giầy” là truyền thuyết hay cổ tích, Thông báo Văn hóa dân gian 2002,
Tp Hà Nội Thủ Đô: ĐHQG, tr.565.
[ix] Văn hóa dân
gian – mấy yếu tố phương pháp luận và nghiên cứu và phân tích thể loại, Sđd,
tr.226.
[x] Văn học dân
gian Việt Nam, Sđd, tr.107.
[xi] Văn học dân
gian Việt Nam, Sđd, tr.229.
[xii] Văn học dân
gian Việt Nam, Sđd, tr.230.
[xiii] Theo chúng
tôi, những truyện cổ tích không mang điểm lưu ý này đều là những ngoại lệ. Chúng
là những truyền thuyết đã được cổ tích hóa (VPC).
[xiv] Theo Kiều Thu
Hoạch (2006), Văn học dân gian người Việt – tầm nhìn thể loại, Tp Hà Nội Thủ Đô:
KHXH, tr.17.
[xv] Văn hóa dân
gian – mấy yếu tố phương pháp luận và nghiên cứu và phân tích thể loại, Sđd, tr224.
[xvi] Trường hợp
truyện Trạng Quỳnh là hiện tượng kỳ lạ đặc biệt quan trọng, nằm ngoài phạm vi đối sánh tương quan của chúng
tôi (VPC).
[xvii] Môn Văn và
Tiếng Việt tập III, Sđd,
tr.115.
[xviii] Văn hóa dân
gian – mấy yếu tố phương pháp luận và nghiên cứu và phân tích thể loại, Sđd, tr.238.
://.youtube/watch?v=Cjlr3JY-Qyw
Review Tự diễn biến đến nhân vật truyền thuyết khác truyện cổ tích thần thoại cổ xưa ở những điểm nào ?
Bạn vừa tìm hiểu thêm tài liệu Với Một số hướng dẫn một cách rõ ràng hơn về Review Tự diễn biến đến nhân vật truyền thuyết khác truyện cổ tích thần thoại cổ xưa ở những điểm nào tiên tiến và phát triển nhất
Bạn đang tìm một số trong những Chia SẻLink Download Tự diễn biến đến nhân vật truyền thuyết khác truyện cổ tích thần thoại cổ xưa ở những điểm nào Free.
Thảo Luận vướng mắc về Tự diễn biến đến nhân vật truyền thuyết khác truyện cổ tích thần thoại cổ xưa ở những điểm nào
Nếu sau khi đọc nội dung bài viết Tự diễn biến đến nhân vật truyền thuyết khác truyện cổ tích thần thoại cổ xưa ở những điểm nào vẫn chưa hiểu thì hoàn toàn có thể lại phản hồi ở cuối bài để Mình lý giải và hướng dẫn lại nha
#Tự #cốt #truyện #đến #nhân #vật #truyền #thuyết #khác #truyện #cổ #tích #thần #thoại #ở #những #điểm #nào