Contents
Bạn đang tìm kiếm từ khóa Người Trung Quốc xây dựng nhà nước thứ nhất của tớ lúc nào được Cập Nhật vào lúc : 2022-04-20 08:53:19 . Với phương châm chia sẻ Mẹo về trong nội dung bài viết một cách Chi Tiết 2022. Nếu sau khi Read Post vẫn ko hiểu thì hoàn toàn có thể lại Comment ở cuối bài để Admin lý giải và hướng dẫn lại nha.
Nội dung chính
Bài viết này còn có chứa ký tự Trung Hoa. Nếu không thích hợp tương hỗ dựng hình, bạn hoàn toàn có thể sẽ nhìn thấy dấu chấm hỏi, hộp, hoặc ký hiệu khác thay vì những chữ Trung Quốc.
Lịch sử Trung Quốc đề cập đến Trung Hoa, 1 trong 4 nền văn minh cổ nhất toàn thế giới, bắt nguồn từ lưu vực phì nhiêu của hai dòng sông: Hoàng Hà (bình nguyên Hoa Bắc) và Trường Giang (đồng bằng Trường Giang) trong Thời đại đồ đá mới, nhưng cái nôi của nền văn minh dân tộc bản địa của vương quốc Trung Hoa thứ nhất được cho là tại trung và hạ lưu của sông Hoàng Hà trước tiên (Đồng bằng Hoa Bắc) mà dần mở rộng và tăng trưởng và duy trì như ngày này. Với Hàng trăm năm lịch sử tồn tại và tăng trưởng, đấy là một trong những nền văn minh lâu lăm, vĩ đại nhất toàn thế giới.[1]
Người tiền sử đã khởi đầu cư trú tại Trung Quốc từ tối thiểu là gần 1 triệu năm trước đó, với một số trong những ước tính nhận định rằng mốc này hoàn toàn có thể lên tới 2,24 triệu năm trước đó.[2]. Các nền văn minh nông nghiệp thứ nhất khởi đầu xuất hiện ở Trung Quốc từ khoảng chừng 10.000 – 13.000 năm trước đó, đến khoảng chừng hơn 5.000 năm trước đó thì những nền văn minh nông nghiệp này tăng trưởng hoàn thiện, đã khởi đầu xuất hiện đồ đồng và những cơ cấu tổ chức triển khai Nhà nước thứ nhất như quý tộc, đô thị với những hoàng cung, khu công trình xây dựng tôn giáo… Dân tộc Trung Hoa hình thành từ vùng Trung Nguyên của lưu vực sông Hoàng Hà ở Đồng bằng Hoa Bắc, Văn hóa Hồng Sơn góp thêm phần định hình văn minh cùng giang sơn Trung Hoa.
Trải qua hơn 5.000 năm, văn minh Trung Hoa đã tiếp tục tăng trưởng trở thành một trong số nền văn minh rực rỡ nhất toàn thế giới trong thời cổ đại và trung cổ, đặc trưng bởi khối mạng lưới hệ thống triết học thâm sâu (trong số đó có Nho giáo, Đạo giáo và thuyết Âm dương ngũ hành), những thành tựu khoa học kỹ thuật (ý tưởng sáng tạo ra giấy, la bàn, thuốc súng, địa chấn kế, kỹ thuật in ấn…), hoạt động và sinh hoạt giải trí giao thương mua và bán xuyên châu Á (Con đường tơ lụa) và những đô thị có quy mô dân số và trình độ kiến trúc số 1 toàn thế giới vào thời trung cổ. Trung Quốc là một trong trong 4 nền văn minh cổ đại lớn của toàn thế giới (cùng với Ai Cập cổ đại, văn minh Lưỡng Hà và văn minh lưu vực sông Ấn), và là nền văn minh duy nhất trong số này vẫn còn đấy tồn tại cho tới ngày này[3][3][4]. Bề dày lịch sử và văn hoá do những thế hệ nối nhau giữ gìn suốt 5.000 năm là yếu tố mà không nước nào khác đã có được và là niềm tự hào lớn số 1 của vương quốc này.[5][6]
Các di tích lịch sử hoàng cung của Trung Quốc có niên đại sớm nhất là từ đời nhà Thương (khoảng chừng 1.600-1.046 TCN), tuy nhiên một vài cuốn sách sử như Sử ký (khoảng chừng 100 TCN) và Trúc thư kỷ niên xác lập rằng triều đại nhà Hạ (khoảng chừng 2.070 – 1.600 TCN) đã tồn tại trước nhà Thương.[7][8] Một số phong tục văn hóa truyền thống, văn học, chính trị và cả triết học được tăng trưởng cực kỳ mạnh trong suốt thời kỳ nhà Chu.
Năm 221 TCN, sẽ là năm Trung Quốc khởi đầu trở thành một đế chế vững mạnh, với cùng 1 vị Hoàng đế-Tần Thủy Hoàng cai trị, ghi lại sự khởi đầu của đế quốc Trung Hoa. Vào thời kỳ này, Tần Thủy Hoàng cho xây dựng Vạn lý trường thành để bảo vệ giang sơn khỏi những tộc người phương Bắc. Ông cho thống nhất chữ viết, những cty đo lường và tiền tệ. Trong hơn 2000 năm phong kiến tiếp theo đó, có hai nền đế chế trên toàn Trung Quốc tùy từng những tộc người dân tộc bản địa thiểu số (không phải người Hán) là người Mông Cổ (Nay đã xây dựng vương quốc độc lập và dân chủ riêng) lập nên nhà Nguyên và người Mãn Châu (nay thuộc Trung Quốc) lập nên nhà Thanh. Năm 1911, Cách mạng Tân Hợi nổ ra lật đổ nhà Thanh, triều đại phong kiến ở đầu cuối và mở ra quy trình lịch sử tân tiến ở Trung Quốc.
Hiện nay Trung Hoa vẫn chưa hoàn toàn thống nhất lãnh thổ vì đang xẩy ra chia cắt giữa 2 chính phủ nước nhà in như 2 vương quốc riêng: Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa tại Trung Quốc đại lục và Trung Hoa Dân Quốc tại hòn hòn đảo Đài Loan. Sự chia cắt này xẩy ra từ thời điểm năm 1949 và lúc bấy giờ 2 bên vẫn ở trong tình trạng thù địch.
Có lẽ hơn một triệu năm trước đó, người Homo erectus đã cư ngụ ở Trung Quốc. Những cuộc khai thác tại Nguyên Mưu và tiếp theo đó tại Lam Điền đã hé lộ những dấu tích cư trú thứ nhất. Có lẽ vật mẫu nổi tiếng nhất của Homo erectus được tìm thấy tại Trung Quốc là người vượn Bắc Kinh (北京人) được phát hiện năm 1923. Homo sapiens hay người tân tiến hoàn toàn có thể đã tới Trung Quốc từ khoảng chừng 65.000 trước từ Châu Phi.
Trong thời hạn từ thời điểm năm 1927 đến năm 1937, tại Chu Khẩu Điếm phía tây-nam Bắc Kinh, những nhà khảo cổ Trung Quốc đã phát hiện được di tích lịch sử người vượn Trung Quốc, còn gọi là người vượn Bắc Kinh, với tro cốt đã hóa thạch và những di tích lịch sử văn hóa truyền thống còn tồn tại. Người vượn Trung Quốc là giống người nguyên thủy Trung Quốc sinh sống hàng 50 đến 60 vạn năm trước đó đây. Họ hoàn toàn có thể sản xuất và sử dụng đồ đá đơn thuần và giản dị như rìu, búa, cũng biết dùng đồ xương của người xưa. Những nơi có người vượn Bắc Kinh sinh sống đã phát hiện được nhiều xương hóa thạch cùng những dụng cụ bằng đá điêu khắc, những nồi chảo đã có lửa đốt đun, chứng tỏ họ đã biết dùng lửa. Trong 2 năm 1922 và 1923 đã phát hiện được người Hà Sáo (河套) ở Nội Mông, giống người này gần người tân tiến hơn, cách đó khoảng chừng 20 vạn năm. Trong 2 năm 1933 và 1934 đã phát hiện được người Sơn Đỉnh Động (山顶洞人) ở Chu Khẩu Điếm. Giống người này đã dùng nhiều đồ vật sản xuất bằng xương, đồ đá ít. Xã hội nguyên thủy xây dựng những công xã không còn bóc lột, không còn giai cấp, môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường lỗi thời, mông muội.
Bằng chứng sớm nhất về việc trồng cấy kê tại Trung Quốc được xác lập niên đại bằng cacbon phóng xạ vào lúc chừng năm 6000 TCN, và có liên quan tới Văn hóa Bùi Lý Cương (裴李崗文化) ở huyện Tân Trịnh, tỉnh Hà Nam. Cùng với nông nghiệp, dân cư ngày càng đông đúc, tăng kĩ năng tích trữ và tái phân phối lương thực và đủ phục vụ cho những người dân thợ thủ công cũng như quan lại. Cuối thời kỳ đồ đá mới, vùng châu thổ Hoàng Hà khởi đầu trở thành một TT văn hóa truyền thống, nơi những làng xã thứ nhất được xây dựng; những di tích lịch sử khảo cổ đáng để ý quan tâm nhất của chúng được tìm thấy tại di chỉ Bán Pha (半坡遗址), Tây An.
Xem thêm: Danh sách những nền văn hóa truyền thống cổ truyền thời đại đồ đá mới Trung Quốc
Bản đồ vùng lãnh thổ Trung Quốc qua những triều đại rất khác nhau.
Một chiếc bình gốm đỏ với hai cán hình “tai”, thuộc Văn hóa Bùi Lý Cương, 6.000 – 5.200 TCN
Đồ gốm đen thuộc văn hóa truyền thống Hà Mỗ Độ
Những mảnh đồ gốm có niên đại sớm nhất trên toàn thế giới đã được tìm thấy tại Di chỉ Tiên Nhân Động, đã cho toàn bộ chúng ta biết người Trung Quốc đã biết làm đồ gốm từ tối thiểu là khoảng chừng 20.000 đến 19.000 năm trước đó, vào thời điểm cuối Thời kỳ băng hà ở đầu cuối, chúng được sử dụng để đựng thực phẩm và nấu ăn[9][10] Các phát hiện tại Di chỉ Nam Trang Đầu đã cho toàn bộ chúng ta biết người Trung Quốc đã biết thuần hóa chó từ khoảng chừng 12.000 năm trước đó.
Các nghiên cứu và phân tích mới gần đây đã xác lập quê nhà của văn minh lúa nước là vùng đồng bằng sông Dương Tử (Trung Quốc), nơi lúa nước được thuần hóa lần thứ nhất trên toàn thế giới[11][12][13][14] Nghiên cứu di truyền vào năm 2011 đã cho toàn bộ chúng ta biết rằng toàn bộ những dạng lúa nước châu Á, gồm cả indica (lúa Ấn Độ) và japonica (lúa Nhật Bản), đều phát sinh từ một sự kiện thuần hóa duy nhất đã xẩy ra cách đó khoảng chừng 13.500 đến 8.200 năm ở miền Nam Trung Quốc, từ giống lúa hoang Oryza rufipogon[15]. Vết tích bữa cơm tiền sử nấu với gạo từ lúa mọc hoang xưa nhất toàn thế giới, 13.000 năm trước đó, được một nhóm khảo cổ Mỹ-Trung Hoa tìm thấy trong hang Diaotonghuan phía nam sông Dương Tử (bắc tỉnh Giang Tây).
Bằng chứng sớm nhất về việc trồng cấy kê tại Trung Quốc được xác lập niên đại bằng cacbon phóng xạ vào lúc chừng năm 6000 TCN, và có liên quan tới Văn hóa Bùi Lý Cương (裴李崗文化) ở huyện Tân Trịnh, tỉnh Hà Nam. Cùng với nông nghiệp, dân cư ngày càng đông đúc, tăng kĩ năng tích trữ và tái phân phối lương thực và đủ phục vụ cho những người dân thợ thủ công cũng như quan lại. Cuối thời kỳ đồ đá mới, vùng châu thổ Hoàng Hà khởi đầu trở thành một TT văn hóa truyền thống, nơi những làng xã thứ nhất được xây dựng; những di tích lịch sử khảo cổ đáng để ý quan tâm nhất của chúng được tìm thấy tại di chỉ Bán Pha (半坡遗址), Tây An.
Tình trạng lụt lội của Hoàng Hà xấu đi thật nhiều so với khu vực dọc Trường Giang về phía phía nam. Dọc theo Trường Giang, qua lòng chảo Hồ Bắc và ở đồng bằng ven bờ biển về phía vịnh Hàng Châu, việc trồng trọt đã và đang tăng trưởng, nhưng người dân sống gần Hoàng Hà phải chống chịu với vạn vật thiên nhiên khắc nghiệt hơn để khắc chế lũ lụt và tưới tắm mùa màng, và có lẽ rằng điều này đã kích thích một nỗ lực tổ chức triển khai tốt hơn. Ở bất kỳ mức độ nào, đồng bằng phía bắc Trung Quốc đang trở thành vùng tăng trưởng nền văn minh sớm nhất với số dân cư triệu tập phần đông nhất.
Vào khoảng chừng năm 5.000 TCN, những hiệp hội nông nghiệp đã trải dài khắp trên hầu hết lãnh thổ phía đông Trung Quốc lúc bấy giờ, và đã có những làng nông nghiệp từ đồng bằng sông Vị chạy về phía đông, tuy nhiên tuy nhiên với sông Hoàng Hà, bắt nguồn từ dãy núi Côn Lôn chảy về phía vùng hoàng thổ nơi có cánh rừng trụi lá ở đồng bằng phía bắc Trung Quốc. Ở đó con người dân có rừng và có nước để trồng kê, họ săn hươu, nai và những loài thú khác, câu cá làm thức ăn. Họ thuần hóa chó, lợn và gà. Họ đào đất để xây những ngôi nhà một phòng, với mái bằng đất sét hay rạ, nhiều ngôi nhà ngầm như vậy tạo thành một làng. Họ đã có guồng quay tơ và biết đan cũng như dệt sợi. Họ cũng biết sản xuất đồ gốm có trang trí. Một số học giả còn xác lập rằng một hình thức chữ viết nguyên thủy đã xuất hiện ở Trung Quốc ngay từ thời điểm năm 3.000 TCN.[16]
Trên cơ sở văn minh nông nghiệp, những nền văn hóa truyền thống cổ truyền dần phát sinh ở những địa phương rất khác nhau dọc theo 2 dòng sông lớn là Hoàng Hà và Trường Giang, những nền văn hóa truyền thống cổ truyền này còn có ảnh hưởng qua lại hoặc tiếp nối nhau:
Ở những nơi con người sản xuất ra được nhiều lương thực hơn nhu yếu của tớ, những chiến binh đã được thúc đẩy để không riêng gì có đi cướp đoạt mà còn để chinh phục. Và những vị vua chinh phục đã khởi đầu nổi lên ở đồng bằng phía bắc Trung Quốc cũng như tình trạng ở phía tây châu Á.
Giai đoạn đầu, lịch sử Trung Quốc không được ghi chép đúng chuẩn mà chỉ được chuyển tải cho đời sau bằng truyền thuyết. Theo truyền thuyết, những vua thứ nhất của Trung Quốc là ở thời kỳ Tam Hoàng Ngũ Đế, cách đó khoảng chừng 5.000 – 4.200 năm. Theo những nhà nghiên cứu và phân tích, những truyền thuyết này phản ánh thời kỳ công xã nguyên thuỷ đang sắp tan rã, liên minh những bộ lạc đang dần trở thành triều đình nắm quyền lực tối cao cai trị dân chúng. Vào khoảng chừng 3.000 TCN, xã hội nguyên thuỷ ở Trung Quốc bước vào quy trình tan rã hoàn toàn, xã hội chiếm hữu nô lệ với những giai cấp, triều đại khởi đầu hình thành.
Trong dự án công trình bất Động sản “Nghiên cứu tổng hợp về nguồn gốc và sự tăng trưởng trong thời kỳ đầu của nền văn minh Trung Hoa” (dự án công trình bất Động sản khảo cổ khổng lồ cấp vương quốc, lôi kéo gần 70 cơ quan nghiên cứu và phân tích, ĐH và cơ quan khảo cổ địa phương của Trung Quốc, triển khai từ thời điểm năm 2001), những nhà khảo cổ đã khảo sát và khai thác quy mô lớn ở 4 di chỉ mang tính chất chất đô thị có lịch sử 3.500 – 5.500 năm gồm: Di chỉ Lương Chử ở Dư Hàng – Chiết Giang, Di chỉ Đào Tự ở Tương Phần – Sơn Tây, Di chỉ Thạch Mão ở Thần Mộc – Thiểm Tây, Di chỉ Nhị Lý Đầu ở Yển Sư – Hà Nam, cũng như hơn chục thôn làng trên toàn quốc. Dự án đã phát hiện những chứng cứ rõ ràng về nền văn minh Trung Hoa có lịch sử 5.000 năm, gồm có phát hiện di tích lịch sử khối mạng lưới hệ thống đập nước cổ nhất toàn thế giới (niên đại 5.100 năm), kiến trúc cung đình cổ nhất Trung Quốc ở hạ du sông Trường Giang (niên đại 5.000 năm), phát hiện chữ viết xuất hiện sớm nhất Trung Quốc, những vật dụng làm bằng đồng đúc đỏ sớm nhất Trung Quốc (niên đại 4.900 năm), đài quan sát thiên văn sớm nhất toàn thế giới (niên đại 4.100 năm) ở khu vực trung du sông Hoàng Hà. Dự án xác nhận đặc trưng tổng thể của nền văn minh Trung Hoa là “đa nguyên, nhất thể, thu gom toàn bộ trong giao lưu, tương tác lâu dài, ở đầu cuối hội nhập, ngưng tụ hình thành cốt lõi văn minh với Văn hóa Nhị Lý Đầu là người đại diện thay mặt thay mặt, mở ra văn minh ba triều đại Hạ, Thương và Chu”
Trên toàn thế giới, Ra đời cùng thời với văn minh Trung Hoa còn tồn tại 3 nền văn minh khác là văn minh Ai Cập cổ đại, văn minh Lưỡng Hà và Văn minh lưu vực sông Ấn. Tuy nhiên, cả ba nền văn minh này đều đã biết thành diệt vong; những phong tục, tôn giáo và chữ viết cũng Từ này mà thất truyền từ lâu (Văn minh lưu vực sông Ấn sụp đổ vào lúc chừng năm 1.800 TCN, văn minh Ai Cập và Lưỡng Hà bị diệt vong vào lúc chừng thế kỷ 1 TCN). Chỉ có văn minh Trung Hoa là vẫn tồn tại, tăng trưởng và được kế tục cho tới ngày này. Sau này, nhiều học giả phương Tây thời cận đại khi tìm hiểu về văn minh Trung Hoa đã phải kinh ngạc về sự việc tồn tại lâu dài của nó. Voltaire nhận định rằng: “Chúng ta nhận thấy rằng vương quốc ấy tồn tại một cách rực rỡ từ trên 4.000 năm rồi mà luật pháp, phong tục, ngôn từ, cách ăn mặc vẫn không thay đổi bao nhiêu…” Học giả Keyserling thì kết luận: “Chính ở Trung Hoa thời thượng cổ người ta đã tạo ra được bộ sưu tập mực quả đât thông thường hoàn bị nhất… Trung Quốc đã tạo dựng được một nền văn hóa truyền thống cổ truyền cao nhất từ trước đến nay.”[17] Khởi điểm văn hóa truyền thống là nền Văn hóa Hồng Sơn ở phương Bắc đã manh nha cho toàn bộ Trung Hoa và Triều Tiên tăng trưởng…
Trung Quốc thời nhà Hạ
Xã hội có giai cấp thứ nhất trong lịch sử Trung Quốc khởi đầu ở đồng bằng phía bắc Trung Quốc đã được miêu tả là thuộc về nhà Hạ – quy trình cai trị của tớ được tin rằng đã khởi đầu khoảng chừng năm 2.200 TCN.
Theo truyền thuyết, trong thời hạn Hạ Vũ trị vì, Vũ đã ý tưởng sáng tạo ra lối tát nước vào ruộng, lại bắt sống được một số trong những người dân dân tộc bản địa Man về làm nô lệ. Vũ khởi đầu xây dựng thành quách để giữ gìn của riêng và người trong dòng họ. Của cải của Vũ, để lại cho con là Hạ Khải thừa kế. Khải lên ngôi, tình thế chưa ổn định, phải lấy đất An Ấp (thuộc tỉnh Sơn Tây ngày này) để đóng đô. Những con cháu sau này nối ngôi Khải đều nhiều lần đánh phá lẫn nhau, luôn gây ra những cuộc trận chiến tranh chinh phạt nhỏ. Kinh tế xã hội lúc bấy giờ đã tiếp tục tăng trưởng khá tiến bộ. Phương pháp làm lịch cũng khởi đầu xuất hiện. Từ khi lên ngôi, Khải cho đặt tên triều đại là Hạ. Theo truyền thuyết, đời Hạ đã có chín cái vạc đồng do Khải cho đúc. Như vậy, hoàn toàn có thể thời kỳ này đã có đồng và nghề đúc đồng.
Những ghi chép của Tư Mã Thiên về thời hạn xây dựng Nhà Hạ là từ khoảng chừng 4.000 năm trước đó, nhưng điều này sẽ không còn thể được xác nhận. Một số nhà khảo cổ học nhận định rằng nhà Hạ có liên quan tới di vật khai thác được tại Nhị Lý Đầu (二里头) ở TT tỉnh Hà Nam, một bức tượng phật đồng niên đại từ khoảng chừng năm 2000 TCN. Những tín hiệu sớm của thời kỳ này được tìm thấy trên những bình gốm và mai rùa trông tương tự như những đường nét thứ nhất của chữ Trung Quốc tân tiến, nhưng nhiều học giả vẫn khước từ ý kiến này. Bằng chứng về sự việc tồn tại của Nhà Hạ vẫn nên phải được tương hỗ thêm nữa qua những cuộc khảo cổ. Vì không còn những văn bản ghi chép rõ ràng như những văn bản trên nhiều chủng loại xương hay mai rùa dùng để bói của nhà Thương hay những ghi chép trên vại đồng của nhà Chu nên thời đại nhà Hạ vẫn còn đấy không được nghe biết kỹ lưỡng.
Nhà Hạ truyền được 17 đời vua, từ Hạ Vũ đến Hạ Kiệt được hơn 400 năm thì diệt về tay Thành Thang nhà Thương.
[18]
Một chiếc vại bằng đồng đúc cuối thời Thương.
Từ thời Nhà Thương có lẽ rằng ở thế kỷ 13 TCN, người Trung Quốc đã có những đoạn văn khắc dùng để bói toán trên xương thú hoặc mai rùa—được gọi là giáp cốt văn (甲骨文). Nhờ có giáp cốt văn mà ngày này những nhà khảo cổ hoàn toàn có thể kiểm chứng được những sự kiện chính trị, tôn giáo trình làng vào thời nhà Thương.
Những hiện vật khảo cổ đã cho toàn bộ chúng ta biết dẫn chứng về sự việc tồn tại của nhà Thương, 1600 TCN–1046 TCN và nhà Thương được phân thành hai khuynh hướng. Khuynh hướng thứ nhất, từ trên đầu thời nhà Thương (1600–1300 TCN) với những dẫn chứng tại Nhị Lý Cương (二里崗), Trịnh Châu và Thương Thành. Khuynh hướng thứ hai từ lúc cuối thời nhà Thương hay quy trình Ân (殷), gồm thật nhiều văn bản giáp cốt. An Dương.
Các nhà sử học Trung Quốc sống ở cuối những quy trình này đã làm quen với khái niệm về những triều đại tiếp nối đuôi nhau nhau, nhưng tình hình thực tiễn chính trị ở quy trình đầu trong lịch sử Trung Quốc thì phức tạp và rắc rối hơn nhiều. Vì thế, như một số trong những nhà sử học Trung Quốc đề xuất kiến nghị, nhà Hạ và nhà Thương có lẽ rằng chỉ những thực thể tồn tại đồng thời, in như nhà Chu ở quy trình sớm (triều đại tiếp theo đó nhà Thương), đã được chứng tỏ là đã cùng tồn tại đồng thời với nhà Thương.
[19]
Thời nhà Thương, đồ đồng đã được sử dụng phổ cập, đạt trình độ chế tác cao. Nhà Thương thường phái quân đội đi chiến đấu chống lại những bộ tộc lân cận. Những lăng mộ vua nhà Thương được khai thác đã cho toàn bộ chúng ta biết họ có những lực lượng từ 3.000 đến 5.000 binh lính. Trong trận chiến chống Khương Phương, vua Vũ Đinh (cai trị vào lúc chừng 1.200 TCN) đã lôi kéo 13.000 quân, vào thời bấy giờ thì đó là một đội nhóm quân đại quy mô. Các dụng cụ chôn theo nhà vua được tìm thấy là những đồ trang sức đẹp thành viên, những chiếc giáo mũi đồng và những phần còn sót lại của những chiếc cung và mũi tên. Ngựa và xe ngựa để chở lính ra trận cũng khá được chôn cùng với vua. Và khi vị vua chết, người đánh xe, chó, người hầu và những nhóm mười người cũng trở nên tuẫn táng cùng với vua.
Nhà Thương truyền được 30 đời vua, kéo dãn khoảng chừng 600 năm thì bị diệt về tay Chu Vũ Vương của nhà Chu.
Bình gốm Tây Chu với những mảnh khảm thủy tinh, thế kỷ thứ 4-3 TCN.
Tới thời gian cuối thế kỷ thứ 12 trước Công nguyên, nhà Chu khởi đầu nổi lên ở châu thổ Hoàng Hà, tiêu diệt nhà Thương. Có lẽ ban đầu nhà Chu đã khởi đầu thời kỳ cai trị của tớ theo một khối mạng lưới hệ thống nửa phong kiến. Vị vua nhà Chu là Vũ Vương, với việc tương hỗ của người em là Chu Công trong vai trò nhiếp chính đã vượt mặt nhà Thương tại trận Mục Dã. Lúc ấy vị vua nhà Chu đã viện dẫn khái niệm Thiên mệnh để hợp pháp hóa vai trò cai trị của tớ, một khái niệm về sau này sẽ có được ảnh hưởng trên mọi triều đại tiếp theo đó.
Ban đầu nhà Chu đóng đô ở vùng Tây An ngày này, gần sông Hoàng Hà, nhưng họ đã thực thi nhiều cuộc chinh phục mở rộng vào châu thổ sông Dương Tử. Đây là lần thứ nhất trong số nhiều lần di dân từ phía bắc xuống phía nam trong lịch sử Trung Quốc.
Nhà Chu đã hoàn thiện những nền tảng chính của Văn hóa Trung Quốc thông qua những chủ trương Tỉnh Điền Chế, Tông pháp chế, Quốc dã chế và Lễ nhạc. Để tăng tính chính đáng của quyền lực tối cao triều đình, nhà Chu lập ra một khối mạng lưới hệ thống ý niệm mới gọi là “Thiên mệnh”, còn nhà vua đó đó là Thiên tử, đấy là ý niệm sẽ tiến hành duy trì suốt 3.000 năm phong kiến Trung Hoa. Việc sử dụng đồ sắt đã và đang xuất hiện ở Trung Quốc vào đầu nhà Chu. Nhà Chu có 37 vua kéo dãn khoảng chừng 800 năm, là triều đại tồn tại lâu dài nhất trong lịch sử Trung Quốc.
Thời Xuân Thu
Từ thế kỷ 8 TCN, trước sức ép của những bộ tộc phía tây thường xuyên tiến công và cướp bóc, nhà Chu đã bỏ kinh đô phía tây để chuyển sang phía đông ở châu thổ Hoàng Hà. Nhà Chu đã nhờ cậy những vương hầu của tớ bảo vệ trước sự việc tiến công của những bộ lạc, nhân thời cơ nhà Chu suy yếu những vương hầu đã lần lượt tiêu diệt những đối thủ cạnh tranh cạnh tranh nhỏ hơn. Cuối cùng, còn sót lại vài chục nước, trong số đó những chư hầu mạnh nhất lần lượt nổi lên tranh ngôi bá chủ Trung Quốc là Tề, Tấn, Sở, Tần, Tống, Ngô, Việt. Trên danh nghĩa nhà Chu nắm thiên mệnh, nhưng thực sự quyền lực tối cao nằm trong tay những chư hầu.
[20]
Nhà tư tưởng, nhà giáo dục thứ nhất và quan trọng nhất trong lịch sử Trung Quốc – Khổng Tử, cũng sinh ra trong thời đại này. Khổng Tử là người thứ nhất mở trường tư thục để dạy trẻ con và thanh niên bất kỳ thuộc giai cấp nào, nhằm mục đích đào tạo và giảng dạy ra những thanh niên ưu tú thông hiểu văn hóa truyền thống – đạo đức để trợ giúp nhân dân và triều đình. Nhờ có Khổng Tử mở đường, chính sách quý tộc huyết thống dần chuyển qua quý tộc trí thức, sớm hơn 2.000 năm trước đó phương Tây, khiến những học giả phương Tây rất ngạc nhiên và thán phục, khen văn minh Trung Hoa là vô cùng độc sáng. Ngoài ra còn tồn tại Lão Tử, Trang Tử, Liệt Tử là tiểu biểu của Đạo Giáo; Hàn Phi là tiêu biểu vượt trội của Pháp Gia; Mặc Tử là tiêu biểu vượt trội của Mặc Gia. Họ là những người dân đưa ra những trường phái tư tưởng ảnh hưởng thâm thúy tới văn hóa truyền thống Trung Quốc sau này.
Thời Chiến quốc
Thời đại này xẩy ra vì sự cân đối mong manh Một trong những nước chư hầu trở thành hỗn loạn trong một thế kỷ và vì một phần ở sự kết thúc thời đại cai trị của nhà Chu. Các liên minh dễ thay đổi và thường bị tan rã khi những nước lớn khởi đầu xâm chiếm và sáp nhập những nước nhỏ hơn. Bắt đầu từ thế kỷ 4 TCN, chỉ tám hay chín nước lớn còn sót lại. Dân số Trung Quốc đã tiếp tục tăng mạnh ở quy trình Xuân Thu; công cụ bằng sắt và ảnh hưởng của nó đến nông nghiệp đã làm tăng mạnh dân số (vào thế kỷ thứ 4 TCN, Trung Quốc là vùng đông dân nhất toàn thế giới, không còn thời gian nào trong lịch sử mà điều này sẽ không còn đúng chuẩn). Chiến tranh đang trở thành một việc làm lớn trong thời đại Xuân Thu, quân đội nhỏ và dưới sự chỉ huy của tầng lớp quý tộc không hề nữa. Chúng đã thành những lực lượng to lớn và gồm những người dân lính chuyên nghiệp. Một triều đình gồm tầng lớp chuyên nghiệp ngày càng tăng trưởng, một tầng lớp quý tộc tự gọi mình bằng tên thường gọi “quân tử” hay “những người dân phía trên”. Cuối cùng, kẻ thống nhất Trung Quốc là nhà Tần, một dân tộc bản địa ở miền tây-bắc Trung Quốc ngày này.[20]
Thời phong kiến ở Trung Quốc hoàn toàn có thể được phân thành ba thời kỳ nhỏ: Sơ kỳ, Trung kỳ và Hậu kỳ.
Các sự kiện chính vào Sơ kỳ phong kiến gồm có việc nhà Tần thống nhất Trung Quốc và sự thay thế của tớ bởi nhà Hán, Cuộc chia cắt thứ nhất tiếp theo đó là yếu tố thống nhất của nhà Tấn và sự mất mát của miền bắc việt nam Trung Quốc. Thời kỳ Trung kỳ được ghi lại bởi sự thống nhất của nhà Tùy và sự tương hỗ update của tớ bởi sự thống nhất của nhà Đường, cuộc phân loại thứ hai và nhà Tống. Hậu kỳ gồm có những triều đại Nguyên, Minh và Thanh.
Qin dynasty (221 – 206 BC)
Lãnh thổ của nhà Tần, năm 210 trước Công nguyên
Đội quân đất sét của Tần Thủy Hoàng, một Di sản toàn thế giới của UNESCO.
Đô Giang Yển, một dự án công trình bất Động sản thủy lợi được hoàn thành xong vào năm 256 trước Công nguyên trong thời Chiến quốc của Trung Quốc bởi Nhà Tần
Tàn tích của Vạn Lý Trường Thành cổ đại trên núi Đại Phong ở Huyện Trường Thanh, tỉnh Tế Nam, Sơn Đông có từ thời thời Chiến Quốc
Tần Thủy Hoàng, vị Hoàng đế sẽ là người đã thiết lập đế chế Trung Quốc.
Các nhà sử học thường coi thời kỳ từ khi khởi đầu nhà Tần tới khi kết thúc nhà Thanh là quy trình Đế quốc Trung Quốc. Dù thời hạn thống nhất dưới sự cai trị của Tần Thủy Hoàng Đế chỉ kéo dãn mười lăm năm, ông đã đoạt được những vùng đất to lớn để tạo ra cơ sở cho nhà Hán sau này và thống nhất chúng dưới một chính phủ nước nhà Pháp gia triệu tập TW ngặt nghèo, với thủ đô tại Hàm Dương (咸陽) (Tây An lúc bấy giờ). Học thuyết của Pháp gia đã khiến Tần đặt trọng tâm trên sự tôn trọng triệt để một khối mạng lưới hệ thống pháp lý và quyền lực tối cao tuyệt đối của nhà vua. Triết học này, trong lúc rất hữu dụng để mở rộng đế chế bằng quân sự chiến lược, thì lại đã cho toàn bộ chúng ta biết không thể hoạt động và sinh hoạt giải trí tốt ở thời bình. Nhà Tần dùng những giải pháp tàn bạo để dẹp yên chống đối, thậm chí còn gồm cả việc Đốt sách chôn nho. Điều này làm cho nhà Hán kế tục sau này phải đưa thêm vào khối mạng lưới hệ thống chính phủ nước nhà đó những trường phái cai trị có tính ôn hòa hơn.
Đại tướng của Đội quân đất sét (Trái), sĩ quan cấp trung của Đội quân đất sét ở Tây An (Phải)
Phiến đá có mười hai dấu ấn chữ Tần (221–206 trước Công nguyên)
Nhà Tần đã khởi đầu khu công trình xây dựng Vạn lý trường thành, sau này được sửa chữa thay thế và xây dựng thêm ở thời nhà Minh. Các góp phần quan trọng khác của nhà Tần gồm thống nhất và tiêu chuẩn hóa pháp lý, chữ viết, tiền tệ, đo lường Trung Quốc sau quy trình Xuân Thu và Chiến Quốc đầy biến loạn. Thậm chí cả chiều dài trục xe cũng khá được quy định thống nhất ở thời kỳ này để đảm bảo khối mạng lưới hệ thống thương mại hoàn toàn có thể hoạt động và sinh hoạt giải trí trên khắp đế chế.
Các bộ lạc phía bắc, được Tần gọi chung là Ngũ Hồ, đã thoát khỏi sự thống trị của Trung Quốc trong phần lớn triều đại.[21] Bị cấm giao thương mua và bán với nông dân triều đại Tần, bộ tộc Hung Nô sống trong vùng Sa mạc Ngạc Nhĩ Đa Tư ở tây-bắc Trung Quốc thường xuyên đột kích họ khiến nhà Tần trả đũa. Sau do tướng Mông Điềm chỉ huy, khu vực này đã biết thành chinh phục vào năm 215 trước Công nguyên và nền nông nghiệp được thiết lập; những người dân nông dân đã bất bình và tiếp theo đó nổi dậy. Triều đại nhà Hán kế vị cũng mở rộng sang Ngạc Nhĩ Đa Tư do dân số quá đông nhưng làm hết sạch tài nguyên của tớ trong quy trình này. Thật vậy, điều này đúng với biên giới của vương triều theo nhiều hướng; Nội Mông, Tân Cương, Tây Tạng, Mãn Châu tân tiến và những khu vực ở phía đông nam là xa lạ với nhà Tần và trong cả những khu vực mà người ta trấn áp bằng quân sự chiến lược cũng khác lạ về văn hóa truyền thống.[22]
Các luật lệ của đế chế rất ngặt nghèo và ác nghiệt, đặc biệt quan trọng riêng với những người trong triều đình. Hình phạt cho tham nhũng dành riêng cho mọi thành viên triều đình là tử hình. Các pháp gia cũng tin rằng việc triệu tập hoá về tư tưởng, sợ rằng bất kỳ một cách tâm ý nào khác ngoài Pháp gia hoàn toàn có thể dẫn tới việc phá vỡ hay nổi loạn. Vì thế mọi trường phái triết học khác bị nêu lên ngoài vòng pháp lý, nhất là Khổng giáo và sách vở của tớ bị đốt, giáo viên bị hành quyết. Nhà Tần cũng mạnh tay riêng với thương mại. Coi đó là một kiểu tiêm nhiễm hay sự ăn bám, nhà Tần cấm ngặt marketing thương mại và chủ nghĩa trọng thương, đánh thuế nặng riêng với thương nhân và hành quyết những thương nhân vì những lỗi nhỏ nhất.
Việc lôi kéo phần đông dân chúng xây dựng những khu công trình xây dựng công cộng cũng như hoàng cung, sự phân biệt đối xử giữa người nước Tần và dân sáu nước bị chinh phục gây cho họ sự phẫn nộ lớn. Ngay sau khi Tần Thủy Hoàng chết, những cuộc khởi nghĩa nông dân nổ ra khắp nơi trong đế chế và quân đội Tần không thể dẹp yên. Cuối cùng, hai lực lượng mạnh nhất do Hạng Vũ và Lưu Bang lãnh đạo đã lật đổ nhà Tần. Vua Tần ở đầu cuối là Tử Anh đầu hàng ghi lại sự kết thúc của đế chế thứ nhất trong lịch sử Trung Quốc.
Nhà Hán (206 BC – AD 220)
Lãnh thổ của nhà Hán vào năm 2 sau Công nguyên.
Tàn tích của tháp canh triều đại Hán làm bằng đất nện tại Đôn Hoàng, điểm cực đông của Con đường tơ lụa
Một map lụa thời Tây-Hán, mô tả Vương quốc Trường Sa và Vương quốc Nam Việt ở miền nam Trung Quốc
Một bức tranh tường đã cho toàn bộ chúng ta biết những người dân phụ nữ mặc áo choàng Hán phục bằng lụa truyền thống cuội nguồn, từ Lăng mộ Đả Hổ Đình cuối triều đại Đông Hán (25–220 sau Công Nguyên), nằm ở vị trí Trịnh Châu, tỉnh Hà Nam, Trung Quốc
Tây Hán
Lưu Bang.
Bản đồ thể hiện sự mở rộng của nhà Hán vào thế kỷ thứ hai trước Công nguyên
Năm 202 TCN, Lưu Bang đã vượt mặt quân địch nguy hiểm và hung bạo của tớ là Hạng Vũ. Ông lên ngôi Hoàng đế. Do từng được phong ở đất Hán Trung, ông đặt tên triều đại của tớ là Hán, mà người đời sau gọi là vương triều Lưu Hán.
Cuộc đấu tranh cho quyền lực tối cao của Lưu Bang vẫn tiếp nối, ông phải chiến đấu nhiều trận chiến nhỏ để củng cố quyền lực tối cao, một số trong những trận chiến để chống lại những liên minh cũ. Một việc khác để củng cố quyền lực tối cao mà Lưu Bang phải đương đầu là liên minh những bộ lạc ở biên giới phía bắc Trung Quốc, có họ ngữ âm Đột Quyết, gọi chung là Hung Nô, đứng đầu bởi một Thiền vu. Các bộ tộc Hung Nô là những bộ tộc du mục và trong quy trình chiếm hữu nô lệ. Và cũng như những bộ tộc du mục khác, người Hung Nô có truyền thống cuội nguồn trận chiến tranh và đã từng nhiều lần tiến hành những vụ tiến công vào Trung Quốc. Lưu Bang tin rằng ông vẫn chưa đủ mạnh để vượt mặt những bộ tộc phương bắc, vì thế ông đút lót thực phẩm và quần áo cho họ để đổi lấy sự thỏa thuận hợp tác của tớ không xâm phạm vào đế quốc mới của ông. Thậm chí ông đã phải gả cho vị Thiền vu Hung Nô một cô nàng mang danh là công chúa Trung Quốc.
‘Hình bên trái’ ‘: Bình gốm sơn Tây-Hán được trang trí bằng phù điêu nổi hình rồng, Phượng hoàng và Thao thiết
‘Hình bên phải’ ‘: Mặt sau của một gương đồng Tây Hán với những thiết kế họa tiết hoa được sơn
Tất nhiên, triều đình của Lưu Bang nên phải quay trở lại kiểu cai trị độc tài. Dân chủ không bao giờ là yếu tố riêng với những người Trung Quốc như nó đã từng có ở những nền văn minh khác ở khoảng chừng năm 200 TCN. Giống với Jeroboam ở Israel, Lưu Bang không phải là nhà cách mạng. Đối với ông triều đình tốt là một triều đình mạnh, một triều đình hoàn toàn có thể duy trì sự phục tùng khá đầy đủ. Lưu Bang đã khởi đầu xây dựng một kinh đô mới tại Trường An, đây sẽ trở thành thành phố lớn số 1 toàn thế giới thời kỳ đó. Nhưng ngoài tiềm năng xây dựng một triều đình mạnh ông muốn triệu tập sự quản trị và vận hành đế chế của tớ, và vì thế ông cần một đội nhóm quân gồm những bầy tôi dân sự trung thành với chủ. Để hoàn toàn có thể trấn áp một cách uy tín đế chế vĩ đại của tớ, ông đưa những anh em, chú bác, họ hàng làm những lãnh chúa địa phương. Ông tìm kiếm những sự ủng hộ tiếp tục của những tướng lĩnh địa phương những người dân từng góp thêm phần trong liên minh của ông để giành quyền lực tối cao, và những người dân từng làm tướng văn tướng võ của ông, ông phong thành những quý tộc ở cấp nhỏ hơn. Những quan lại địa phương cũ của nhà Tần đã từng ủng hộ ông vẫn được giữ chức vụ cũ, và một số trong những nhà quý tộc thân thiện với ông vẫn được giữ đất đai của tớ.
Một cơ cấu tổ chức triển khai nỏ của Trung Quốc với tấm đệm giáp mối từ lúc cuối thời Chiến quốc hoặc đầu triều đại nhà Hán; làm bằng đồng đúc và dát bạc
Lưu Bang cũng tìm kiếm sự ủng hộ từ phía nông dân. Ông giảm thuế cho họ và cho những người dân khác. Ở khắp nơi, ông đều tìm cách bảo vệ nông dân khỏi những nhà quý tộc cũ đang tìm cách lấy lại đất đai đã mất. Ông cải tổ đời sống và cống hiến cho họ bằng phương pháp không bắt họ phải đi thao tác nhiều như dưới triều đại cũ, Tần Thủy Hoàng. Và những nông dân tin rằng chính bới Lưu Bang cũng từng là một nông dân nên ông sẽ tiếp tục cai trị Theo phong cách có lợi cho họ.
Sự khởi đầu của tầng lớp quý tộc nhỏ Trung Quốc
Dựa vào nguồn gốc nông dân của tớ, Lưu Bang tỏ thái độ khinh thị với những người trí thức bằng phương pháp đái vào trong mũ của một người trí thức trong triều, nhưng trong nỗ lực để cai trị vương quốc ông đã thấy quyền lợi trong việc sử dụng người trí thức, và ông đã dàn hòa với họ. Nhiều người trí thức là thuộc Khổng giáo, và ông đã khởi đầu đối xử với Khổng giáo với việc khoan dung to nhiều hơn trong lúc ông tiếp tục nêu lên ngoài vòng pháp lý những sự tố cáo của Khổng giáo riêng với những quan điểm của Pháp gia. Với sự tương hỗ cạnh bên của Khổng giáo, Lưu Bang tìm cách thu hút những bầy tôi dân sự giỏi và ông đã tìm thấy họ trong những mái ấm gia đình thuộc tầng lớp trung lưu mới trong nông nghiệp gọi là những quý tộc nhỏ, một tầng lớp khác lạ với quý tộc. Đầu tiên, Lưu Bang và quan lại xung quanh tìm cách đưa những người dân bạn chiến đấu của tớ vào những vị trí quản trị và vận hành dân sự, nhưng tiếp theo đó họ thấy rằng những người dân đó không đủ kĩ năng làm quản trị và vận hành hành chính. Và sau khi có sai lầm không mong muốn vì thấy những tướng quân đội không hoàn toàn có thể quản trị và vận hành hành chính, Lưu Bang không cho họ giữ những chức vụ đó nữa. Các triều đình trước thường rất thành công xuất sắc khi cho những nhà buôn giữ những chức vụ quản trị và vận hành dân sự, nhưng riêng với Lưu Bang và quan lại xung quanh vốn có nguồn gốc nông dân nên họ không tin những nhà buôn. Thay vào đó, họ dùng những người dân thuộc mái ấm gia đình trồng trọt giàu sang, hầu hết số họ trở nên giàu ở một vài thế kỷ mới gần đây. Tầng lớp mới này (quý tộc nhỏ) đã gửi những người con ưu tú nhất của tớ đi thao tác trong triều đình và cho những đứa kém hơn ở trong nhà làm ruộng. Và với quyền lợi mới trong việc cưới xin hợp lúc, tầng lớp mới đã khởi đầu có nhiều ảnh hưởng hơn nhờ vào họ ngoại.
Hán Văn Đế: Khởi đầu thuở nào đại mới
Một đèn ba chân làm bằng đồng đúc thời Tây Hán.
Lưu Bang chết năm 195 TCN ở tuổi sáu mươi ba, được trao thụy hiệu là Cao Đế. Quyền lực rơi vào tay vợ ông, Lã Hậu. Ở Trung Quốc cũng như ở những nơi khác cai trị độc tài đồng nghĩa tương quan với cai trị mái ấm gia đình, và những cuộc tranh giành quyền lực tối cao trình làng bên trong hoàng tộc. Lã Hậu tống những thành viên hoàng tộc họ Lưu thoát khỏi những vị trí quyền lực tối cao và thay thế họ bằng những người dân họ Lã. Sau 15 năm cai trị bà mất, và họ hàng của Lưu Bang lại quay trở lại nắm quyền cai trị, họ giết toàn bộ những thành viên gia tộc Lã Hậu. Một người con thứ của Lưu Bang với những người thiếp là vợ cũ của Ngụy vương Báo tên là Lưu Hằng được lập làm nhà vua, phục hồi lại quyền cai trị nhà Hán, tức là Hán Văn Đế.
Với khối mạng lưới hệ thống quan liêu triều đình, sự cai trị nhà Hán đang dần khuynh hướng về thảm họa, nhưng trong thời hạn ngắn thì dưới triều Hán Văn Đế ông là người biết cai trị, biết để ý quan tâm đến quyền lợi của nhân dân. Khi nạn đói xẩy ra ông cho tổ chức triển khai cứu tế, trợ cấp cho những người dân già. Ông thả tự do nhiều nô lệ và bãi bỏ nhiều cách thức hành hình man rợ. Trong thời cai trị của ông, kinh tế tài chính được nghiên cứu và phân tích kỹ lưỡng, và Hán Văn đế rất coi trọng những nội dung kinh tế tài chính. Ông tăng trưởng kinh tế tài chính bằng phương pháp giảm sút ngăn cấm khai mỏ đồng, bằng phương pháp tiêu pha tiết kiệm chi phí và giảm thuế đánh vào nông dân.
Dưới thời Văn đế, Trung Quốc có hòa bình bên trong và một sự thịnh vượng trước đó chưa từng có. Điều này giúp nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp tăng trưởng cao và vẫn còn đấy làm toàn thế giới ngày này chiêm ngưỡng và thưởng thức và ngắm nhìn và thưởng thức. Và cùng với việc thịnh vượng, dân số Trung Quốc khởi đầu tăng thêm, người dân nhảy vào khai thác và trồng cấy những vùng đất mới.
Tầng lớp quý tộc nhỏ được nhiều quyền lợi từ tăng trưởng kinh tế tài chính và nhiều người trong số họ chuyển tới thành phố. Quý tộc nhỏ muốn sẽ là những người dân xa hoa giống tầng lớp quý tộc cũ. Sự tăng trưởng tầng lớp ưu tú này, cộng với việc thịnh vượng, đã hỗ trợ Khổng giáo tăng trưởng. Có thời hạn học tập, quý tộc nhỏ trở nên hứng thú với những trường phái học cũ. Với một sự phục hưng những trường phái học cũ, những nỗ lực đã có nhằm mục đích tái tạo lại những cuốn sách đã biết thành đốt dưới thời cai trị của Tần Thủy Hoàng. Bị lôi cuốn bởi sự ngưỡng mộ của Khổng giáo riêng với cơ quan ban ngành thường trực và cách xử sự đúng mực, những trí thức học giả trở nên thật nhiều thuộc Khổng giáo. Văn đế khuyến khích môn đệ Khổng giáo vào những chức vụ cao nhất trong cơ quan ban ngành thường trực. Ông đang trở thành vị vua thứ nhất hoàn toàn đồng ý việc lưu truyền Khổng giáo – như Khổng Tử từng mơ về một vị vua như vậy. Nhưng sự vững mạnh mẽ và tự tin của Khổng giáo không cứu vãn được Trung Quốc khỏi thảm họa chính trị và xã hội.
Hán Vũ Đế: Mở rộng và suy tàn
Bản đồ nhà Hán năm 87 TCN, thời Hán Vũ Đế.
Năm 156 TCN, con trai Văn Đế, Cảnh Đế, kế tục cha. Ông cai trị 16 năm và nỗ lực mở rộng sự thống trị của mái ấm gia đình riêng với những mái ấm gia đình quý tộc. Các trận chiến Một trong những quý tộc đó và Cảnh Đế đã kết thúc một cách có lợi cho ông. Nó kết thúc trong sự thỏa thuận hợp tác rằng những quý tộc vẫn giữ một số trong những quyền ưu tiên và quyền lực tối cao nhưng không được phép chỉ định quan lại trong đất đai của tớ nữa.
Năm 141 TCN, con Cảnh Đế là Hán Vũ Đế kế vị. Vị vua mười sáu tuổi thông minh và mạnh mẽ và tự tin, luôn thích liều mạng trong những cuộc săn lớn. Vũ Đế kéo dãn thời thịnh vượng của Hán triều. Vũ Đế khởi đầu thời cai trị của tớ bằng một nỗ lực không can thiệp vào thương mại và những thời cơ kinh tế tài chính, điều này được cho phép kinh tế tài chính tư nhân tăng trưởng. Ông vẫn giữ những vị quan dân sự dưới sự quản trị và vận hành ngặt nghèo và trừng phạt sự bất tuân nhỏ nhất cũng như sự không trung thành với chủ. Ông kết thúc sự thỏa thuận hợp tác của Cảnh Đế bằng một trận chiến quý tộc chống lại những hoàng tử có ảnh hưởng nhất của Trung Quốc, và ở tầm địa phương ông trao nhiều quyền lực tối cao cho những vị quan đại diện thay mặt thay mặt của tớ.
Vũ Đế thay đổi luật thừa kế. Thay vì việc đất đai mái ấm gia đình rơi vào tay người con trai cả, ông trao cho mọi người con trong mái ấm gia đình phần chia bằng nhau riêng với đất đai của ông cha, điều này phá vỡ những khoảnh đất lớn thành cách mảnh nhỏ. Và vào năm 138 TCN, Vũ Đế tiến hành cuộc thám hiểm được nghe biết lần thứ nhất của Trung Quốc, Trương Khiên đến Tây Á, phía tây của Đại Hạ để thiết lập quan hệ với Quý Sương (Kushan) (Nguyệt Chi Yuzhi).
Khổng giáo trở thành chính thức
Trong hai mươi năm cai trị, Vũ đế biến Khổng giáo thành triết lý chính trị chính thức của Trung Quốc. Khổng giáo trở thành thống trị trong giới quan lại dân sự trong lúc những đối thủ cạnh tranh cạnh tranh Pháp gia vẫn giữ được vị trí của tớ. Các cuộc thi tuyển được tổ chức triển khai để lựa chọn ra 130.000 hoặc còn hơn thế nhân viên cấp dưới dân sự, họ phải trải qua cuộc thi về sự việc hiểu biết lý thuyết Khổng giáo, hiểu biết về chữ viết cổ và những nguyên tắc thứ bậc xã hội hơn là yếu tố thành thạo kỹ thuật.
Về mặt lý thuyết, những cuộc thi này được cho phép mọi người dân tham gia, nhưng trên thực tiễn chỉ những người dân dân có đủ sự tôn trọng, trong số đó không gồm có thợ thủ công, nhà buôn và những tầng lớp phía dưới quý tộc nhỏ tham gia – không nghi ngờ rằng nhiều người trong số họ hoàn toàn có thể để phụng sự Trung Quốc.
Việc huấn luyện thao tác cho những nhân viên cấp dưới dân sự được tiến hành ở cấp quan liêu địa phương. Và việc thích phù thích hợp với truyền thống cuội nguồn Khổng giáo đang trở thành một thứ để truyền dạy trong thời hạn học việc. Một người trẻ tuổi chứng tỏ được mình hoàn toàn có thể như một thư ký hoàn toàn có thể được phong làm một nhà quản trị và vận hành. Và sau khi đã chứng tỏ được kĩ năng quản trị và vận hành của tớ anh ta sẽ tiến hành thăng chức làm cố vấn và được tham gia vào triều đình, hay anh ta sẽ có được một vị trí cao hơn trong một triều đình địa phương.
Mở cửa ra phía tây và những trận chiến mở rộng lãnh thổ
Hành trình 138 TCN–126 TCN của Trương Khiên về phía tây, Hang Mộ Cao, tranh tường 618–712.
Nhờ nền kinh tế thị trường tài chính thịnh vượng, Trung Quốc có nhiều kĩ năng hơn để ngân sách trận chiến tranh. Vũ đế tin rằng ông đủ mạnh để tránh việc phải cống nạp cho Hung nô, vốn bắt nguồn từ thời Lưu Bang nữa. Ông lo ngại rằng Hung nô hoàn toàn có thể phái quân vào thảo nguyên miền bắc việt nam dân cư thưa thớt của Trung Quốc hay họ hoàn toàn có thể lập thành liên minh với những người Tạng, và ông muốn lập nên một con phố thương mại nhằm mục đích marketing thương mại với vùng Trung Á bảo vệ được bảo vệ an toàn và uy tín. Vì thế Vũ đế mở nhiều chiến dịch quân sự chiến lược. Chúng được những tướng của ông ta chỉ huy, nhưng chúng lại mang lại cho Vũ đế sự công nhận như thể một vị vua mạnh mẽ và tự tin và can đảm và mạnh mẽ và tự tin.
Việc Vũ đế quay sang chống lại Hung Nô làm tốn nhiều nhân lực nhưng nó giúp đẩy lùi Hung nô thoát khỏi biên giới phía bắc Trung Quốc. Có lẽ khoảng chừng hai triệu người Trung Quốc đã di cư đến những vùng mới đoạt được và Vũ đế xây dựng những thuộc địa ở đó với những binh sĩ và nhân viên cấp dưới dân sự của tớ. Những người Hung Nô bị bắt phải chuyển sang làm nghề trồng trọt, công nhân xây dựng và lao động tại những trang trại. Một số trong số họ gia nhập quân đội Trung Quốc, mái ấm gia đình của tớ bị nên phải ở tại nơi cũ làm con tin để đảm bảo họ không phản bội.
Cuộc chiến chống lại Hung nô khuyến khích việc khai thác xa hơn về phía tây. Sau mười ba năm vắng mặt và mười năm bị Hung nô bắt giữ, nhà thám hiểm Trương Khiên quay trở về triều đình Vũ đế và mang theo miêu tả uy tín thứ nhất về Trung Á. Vũ đế ra lệnh cho Trương Khiên và tay chân quay trở lại Trung Á, và họ đã tích lũy thông tin về Ấn Độ và Ba Tư và mày mò những vùng đất trồng trọt phì nhiêu ở Bactria. Các cuộc thám hiểm đó, và sự thắng lợi của Trung Quốc trước Hung nô mang lại một sự trao đổi sứ thần thường xuyên giữa Trung Quốc và những nước phía tây, và nó mở ra cho Trung Quốc con phố thương mại dài 4.000 dặm sau này sẽ tiến hành nghe biết với tên thường gọi Con đường tơ lụa. Trung Quốc khởi đầu nhập khẩu những ngũ cốc và ngựa tốt, họ cũng khởi đầu trồng cỏ đinh lăng và nho. Vũ đế biết thêm nhiều về nguồn gốc của những thành phầm & hàng hóa mà Trung Quốc nhập khẩu. Để kiếm thêm lợi nhuận ông yêu cầu những nước lân cận trả thuế cho mình để được phép bán hàng cho những người dân dân Trung Quốc, và tiến hành những chiến dịch quân sự chiến lược nhằm mục đích buộc họ phải làm thế.
Trong lúc đó, Vũ đế gửi quân đội của tớ tới phía bắc và phía nam. Năm 108 TCN vì muốn trấn áp vùng hướng đông bắc, Vũ đế chinh phục một vương quốc đang ở thời đồ sắt phía bắc Triều Tiên, vương quốc Cổ Triều Tiên. Đây là một vương quốc tồn tại cùng mức với nhiều tiểu quốc tại Trung Quốc trước lúc chúng thống nhất với nhau năm 221 TCN, và nó cũng luôn có thể có nhiều người tị nạn Trung Quốc chạy tới từ những thế kỷ trước. Ở phía nam, quân đội của Vũ đế chinh phục lại những đất đai mà Trung Quốc đã mất trong cuộc nội chiến đưa nhà Hán lên ngôi, gồm cả thành phố cảng Quảng Châu Trung Quốc. Những người di cư Trung Quốc theo chân quân đội. Sau đó, với những trận chiến lớn, quân đội của Vũ đế chinh phục phía bắc Việt Nam, một vùng mà người Trung Quốc gọi là An Nam, hay “miền nam yên ổn”.
Suy tàn kinh tế tài chính và nạn nhân mãn
Thành phố Tây An, thủ phủ tỉnh Thiểm Tây, xưa kia là kinh đô Trường An của nhà Tây Hán.
Các trận chiến mở mang đất đai của Vũ đế và việc phục vụ cho một quân đội chiếm đóng phần đông là một gánh nặng cho kinh tế tài chính Trung Quốc. Chúng to nhiều hơn nhiều nhưng quyền lợi thu lại được từ việc tăng trưởng thương mại theo sau những cuộc chinh phục. Nhập khẩu góp thêm phần thỏa mãn nhu cầu nhu yếu của người giàu hơn là góp thêm phần tăng sinh khí cho kinh tế tài chính Trung Quốc. Các quan chức triều đình theo phái Pháp gia thậm chí còn làm mọi việc trở nên xấu đi. Họ rất thù địch với những thương nhân, và họ vận động việc triều đình quản trị và vận hành kinh tế tài chính. Dưới ảnh hưởng của tớ, triều đình đánh thuế mới trên những tàu và xe marketing thương mại hai loại hàng mang lại nhiều lợi nhuận nhất trong công nghiệp của Trung Quốc đó là muối và sắt. Và với việc triều đình ngày càng can thiệp sâu, kinh tế tài chính suy yếu.
Tích tụ ruộng đất đã từng làm thay đổi nông nghiệp của đế quốc La Mã giờ này cũng làm thay đổi nông nghiệp Trung Quốc, ngoại trừ việc dân số vùng nông thôn Trung Quốc đã tiếp tục tăng thêm. Với việc ruộng đất của người giàu ngày càng tăng và nông dân cũng tăng, một sự thiếu vắng đất đai xuất hiện. Quan liêu tiểu quý tộc tìm cách ngăn ngừa sự bấp bênh bằng phương pháp mua mảnh đất nền trống và thường tận dụng ưu thế của tớ để thao tác đó, và thông thường họ hoàn toàn có thể miễn trừ thuế cho đất đai của tớ. Những người dân thường phải chịu phần thuế nặng hơn, dẫn tới kết quả là họ phải vay mượn nhiều hơn nữa – với lãi rất nặng. Khả năng sản xuất nông nghiệp giảm sút. Nhiều nông dân bị đuổi đi hay bị buộc phải rời bỏ đất đai, làm cho tiểu quý tộc càng có nhiều đất hơn. Một số nông dân rời ruộng đất để làm nghề ăn cướp, và một số trong những nông dân nên phải bán con làm nô lệ.
Chế độ bắt lính và bắt lao động cũng làm tăng sự bất mãn của nông dân. Học giả Trung Quốc Đổng Trọng Thư, bất bình trước cảnh vô vọng của người dân và ông đã bày tỏ những lo ngại về tình trạng suy tàn của xã hội. Ông phàn nàn về sự việc mở rộng to lớn của những vùng đất của người giàu trong lúc người nghèo không còn chỗ đứng chân. Ông phàn nàn rằng những người dân canh tác trên đất của người khác phải mất năm mươi Phần Trăm thu hoạch cho chủ đất. Đổng Trọng Thư công nhận sự bất mãn đương đầu với những người dân nông dân không thể có tiền để sở hữ công cụ bằng sắt, những người dân phải trồng cấy bằng dụng cụ gỗ và phải nhổ cỏ bằng tay thủ công. Ông phàn nàn rằng người dân thường phải bán mùa màng của tớ khi giá thấp và tiếp theo này lại phải vay tiền vào trong ngày xuân để khởi đầu gieo hạt khi mức lãi rất cao. Và ông phàn nàn về việc hàng nghìn người bị giết thường niên vì tội ăn cướp. Đổng Trọng Thư đề xuất kiến nghị Vũ đế một phương thuốc chữa khủng hoảng rủi ro không mong muốn cục bộ kinh tế tài chính: giảm thuế đánh vào người nghèo và giảm số nhân công bắt buộc mà người dân phải thực thi cho nhà nước; bãi bỏ độc quyền nhà nước về muối và sắt; và cải tổ phân phối đất đai bằng phương pháp hạn chế số đất sở hữu của mọi mái ấm gia đình. Không một đề xuất kiến nghị nào của Đổng Trọng Thư được thi hành. Vũ đế muốn nông dân được phồn thịnh nhưng ông quá bị ảnh hưởng bởi bọn quý tộc nhỏ quan liêu những người dân cai trị địa phương ở mọi cấp. Cuộc vận động cải cách do những người dân theo Khổng giáo đề xuất kiến nghị nhưng những quý tộc Khổng giáo lại không chống lại quyền lợi kinh tế tài chính của tớ. Sự vấn đáp quan trọng duy nhất của Vũ đế cho sút giảm kinh tế tài chính là đánh thuế cao hơn vào người giàu và gửi điệp viên đi mày mò những vụ trốn thuế. Ông không thích phân phối lại đất đai, không thích tiến công những chủ đất giàu sang, tin rằng ông cần sự hợp tác của tớ để sở hữu tiền chi cho những chiến dịch quân sự chiến lược.
Những người kế tục Vũ đế
Hệ thống Con đường tơ lụa.
Năm 91 TCN, khi thời đại trị vì 54 năm của Vũ đế dần tới kết quả cuối cùng, quanh thủ đô những trận chiến nổ ra về việc ai sẽ kế tục ông. Một phía là hoàng hậu vợ Vũ đế cùng con thừa kế của ông, bên kia là mái ấm gia đình người thiếp của ông. Hai mái ấm gia đình gần đạt tới mức hủy hoại lẫn nhau. Cuối cùng, chỉ ngay trước lúc Vũ Đế chết, một vị thừa tự thỏa hiệp mới được lựa chọn: một đứa trẻ tám tuổi là Chiêu Đế, đặt dưới quyền nhiếp chính của một cựu tướng lĩnh tên là Hoắc Quang.
Hoắc Quang tổ chức triển khai một hội nghị để tích lũy những bất bình của dân chúng. Mời những quan chức triều đình thuộc phái Pháp gia và những người dân dân có uy tín phái Khổng giáo. Pháp gia phàn nàn việc giữ tình trạng không thay đổi. Họ kêu ca rằng những chủ trương kinh tế tài chính của tớ giúp Trung Quốc tự bảo vệ chống lại những thù nghịch ngày càng tăng từ phía người Hung nô và họ đang bảo vệ người dân khỏi sự bóc lột của những thương gia. Họ yên cầu triều đình phải có một chủ trương khai thác đất đai phía tây sẽ hỗ trợ đế chế có thêm ngựa, lạc đà, hoa quả và nhiều đồ xa xỉ nhập khẩu khác, như lông thú, thảm và đá quý. Những người theo Khổng giáo, trái lại, đưa ra yếu tố đạo đức riêng với những trở ngại vất vả của nông dân. Họ cũng yên cầu rằng người Trung Quốc tránh việc marketing thương mại với vùng Trung Á và rằng Trung Quốc chỉ việc sống trong lãnh thổ của tớ và sống hòa bình với những nước láng giềng. Phái Khổng giáo nhận định rằng thương mại không phải là hành vi đúng đắn của triều đình, rằng triều đình tránh việc đối đầu đối đầu với những nhà buôn tư nhân, và họ phàn nàn rằng những thành phầm & hàng hóa nhập khẩu mà phái Pháp gia nói chỉ hoàn toàn có thể thỏa mãn nhu cầu người giàu. Dưới sự nhiếp chính của Hoắc Quang, thuế được cắt giảm và những cuộc thương lượng hòa bình với những thủ lĩnh Hung nô khởi đầu. Vị vua trẻ Chiêu Đế chết năm 74 TCN, và xung đột trong triều đình lại một lần nữa trình làng. Người nối ngôi Chiêu Đế là Xương Ấp vương (Lưu Hạ) chỉ làm vua trong 27 ngày và bị Hoắc Quang thay thế bằng một người khác mà Hoắc Quang nhận định rằng mình hoàn toàn có thể trấn áp là Tuyên Đế. Sáu năm tiếp theo, Hoắc Quang chết yên ổn, nhưng những đối thủ cạnh tranh cạnh tranh trong triều đình trả thù mái ấm gia đình ông: vợ ông, con và nhiều họ hàng của Hoắc Quang và họ đã biết thành hành quyết.
Sau đó Tuyên Đế cai trị trong hai sáu năm, trong thời hạn đó ông luôn phải mệt mỏi với việc giảm sút tình trạng thạm nhũng vốn đã lan tới triều đình, và nỗ lực giúp người nông dân đỡ trở ngại vất vả. Nhưng những nỗ lực của ông không đạt mục tiêu, và con trai thừa kế của ông, Nguyên Đế, là yếu tố tựa chính thứ nhất của triều đình hoạt động và sinh hoạt giải trí không thông thường – thời cơ của một triều đình vô nghĩa nhận được quyền lực tối cao để tự thể hiện nó.
Nguyên Đế nắm quyền năm 48 TCN ở tuổi hai bảy. Ông là một trí thức rụt rè, người chỉ dành phần lớn thời hạn cho thê thiếp của tớ – họ nhiều đến nỗi ông không biết được hết số họ. Thay vì cai trị, Nguyên Đế trao quyền vào tay những hoạn quan của tớ và những thành viên mái ấm gia đình bên họ mẹ.
Con của Nguyên Đế, Thành Đế, lên làm vua năm 32 TCN ở tuổi 19, và ông ta cũng không chú tâm lắm tới việc trị nước và chỉ lo ăn chơi, kể cả việc đến những nhà thổ vào buổi tối. Trong hai bảy năm cầm quyền của Thành Đế ông tìm sự hướng dẫn từ những thầy bói và để làm giảm sự ghen tuông của một trong những bà vợ của tớ, ông giết hai người con của tớ với một phụ nữ khác.
Năm thứ 6 TCN, Ai Đế nối ngôi Thành Đế, sống cùng những đứa trẻ đồng tính, một trong số chúng được cử làm tổng tư lệnh quân đội. Với sự suy tàn về chất lượng triều đình tiếp theo thời cai trị của Vũ đế, một số trong những người dân trí thức Khổng giáo tuyên bố rằng vương triều Hán đã mất Thiên mệnh và điều này được người dân mạnh mẽ và tự tin tin tưởng.
Âm Dương và học thuyết triết học khác
Như ở thời Chiến Quốc (475-221 TCN) và như ở thời Hy Lạp trong thời hạn trình làng trận chiến tranh Peloponnesus, thời kỳ trở ngại vất vả của Trung Quốc không khiến trở ngại cho việc nảy nở của kiến thức và kỹ năng. Sự suy tàn ở Trung Quốc dẫn tới những bất mãn, và với việc bất mãn đang trở thành sự hồi sinh của trí thức Đạo giáo, trong lúc trường phái Pháp gia tiếp tục giữ vị trí của tớ, đặc biệt quan trọng trong triều đình. Khổng giáo tìm cách phản công những triết thuyết của đối thủ cạnh tranh cạnh tranh bằng phương pháp lập ra nhiều quan điểm toàn vẹn và tổng thể hơn về con người và vũ trụ. Đổng Trọng Thư mang thật nhiều tư tưởng vào trong triết lý Khổng giáo, gồm cả ý tưởng Âm và Dương – một ý tưởng đã mọc ra để lý giải mọi sự thay đổi, về cả vật chất và xã hội.
Để tăng trưởng quan điểm của tớ về vũ trụ, phái Khổng giáo đồng ý một sự lý giải về những nguồn gốc của vũ trụ. Họ tin rằng lúc khởi đầu toàn bộ là mơ hồ và vô định, tiếp theo là trạng thái trống rỗng, rồi cái trống rỗng đó tạo ra vũ trụ. Họ tin rằng những thứ sáng và nhẹ bị đưa lên trên thành trời, những thứ tối và nặng link với nhau thành đất. Sự link tinh hoa của trời và đất tạo thành Âm và Dương và một sự thống nhất vĩ đại.
Vương Mãng, người Khổng giáo tử vì đạo
Năm thứ 6 CN, Bình Đế được con trai hai tuổi là Nhũ Tử Anh nối ngôi. Sự ngự trị triều đình thuộc về tay bà quả phụ của vị vua từ thời điểm năm 48 đến 32 TCN, Nguyên Đế, và bà đưa cháu trai mình là Vương Mãng, nhiếp chính cho Tử Anh. Vương Mãng là một nhà nho và nhiều nhà nho coi ông là kỳ vọng để Trung Quốc sẽ lại được cai trị với những tư tưởng đạo đức, và một số trong những người dân trông chờ vào ông sẽ đã có được một vương triều mới. Được khuyến khích bởi những ủng hộ ngày càng tăng trong giới Khổng giáo, năm 9 CN, Vương Mãng tuyên bố lập làm nhà vua nhà Tân, kết thúc sự cai trị của Hán triều. Và Vương Mãng khởi đầu chiến đấu để được công nhận sự hợp pháp của tớ.
Vương Mãng kỳ vọng đã có được sự ủng hộ của người dân thông qua những cuộc cải cách. Giống như thầy tế Do Thái (Yawhist) dưới thời vua Josiah, Vương tuyên bố phát hiện ra một bản sách: những cuốn sách do Khổng Tử viết, được cho là đã tìm thấy ở trong nhà Khổng Tử vốn đã biết thành phá hủy hai trăm năm trước đó. Những bản sách tìm thấy chứa những tuyên bố ủng hộ những cuộc cải cách mà Vương Mãng đang tiến hành. Vương bảo vệ những chủ trương của tớ bằng phương pháp công bố những đoạn trong những cuốn sách được tìm thấy. Theo những thứ sẽ là được miêu tả bởi Khổng Tử, ông quy định sẽ quay trở lại vào thuở nào kỳ vàng son khi mọi người đều phải có đất đai để canh tác, và trên nguyên tắc đất đai thuộc về nhà nước. Ông tuyên bố rằng một mái ấm gia đình dưới tám người mà có hơn 15 mẫu Anh đất đai bị nên phải phân phát chỗ dư thừa cho những người dân không còn. Ông cố giảm sút gánh nặng thuế má trên những người dân dân nghèo, và ông nghĩ ra một kiểu ngân hàng nhà nước nhà nước nhằm mục đích cho những người dân cần tiền vay với mức lãi suất vay mười Phần Trăm một năm, trái với mức lãi ba mươi Phần Trăm của những kẻ cho vay vốn ngân hàng tư nhân. Nhằm làm ổn định giá lương thực, ông đưa ra những kế hoạch lập kho thóc nhà nước, kỳ vọng rằng nó hoàn toàn có thể làm cho những người dân giàu không hề tích trữ lúa gạo và ăn lãi khi giá thay đổi. Vương cũng uỷ quyền cho một hội đồng quan chức quản trị và vận hành kinh tế tài chính và ấn định giá ba tháng một lần, và ông ra lệnh rằng những kẻ chỉ trích dành riêng cho kế hoạch của tớ sẽ bị bắt lính. Vương tuyên bố rằng ông đang tuân theo ý nguyện của Khổng Tử. Ông tuyên bố rằng cách cai trị của ông là lấy theo nhà Chu thời kỳ đầu – thuở nào kỳ mà những nhà Khổng giáo Mạnh Tử nhận định rằng cứ năm trăm năm lại xuất hiện một lần. Từ khi nhà Chu xuất hiện đến nay đã khoảng chừng 1.000 năm và cách Khổng Tử 500 năm.
Vương tin rằng thần dân của tớ sẽ tuân theo lệnh ông, nhưng một lần nữa quan liêu tiểu quý tộc lại không quan tâm nhiều tới Khổng giáo bằng tới sự giàu sang của tớ. Họ và những kẻ có nhiều đất đai khác không hợp tác với nhau để thực thi những cải cách của Vương. Còn người dân địa phương thì không hề hay biết gì về những cải cách đó. Những thương nhân giàu sang mà triều đình Vương Mãng sử dụng để thực thi cái cách không chống nổi sự mua chuộc và chỉ có tác dụng làm họ giàu thêm lên. Vương nên phải có một cơ sở tuyên truyền để ủng hộ ông và một lực lượng muốn cải cách chống lại những kẻ đang vi vi phạm cải cách của ông, nhưng ông vẫn ngù ngờ và trung thành với chủ với lý tưởng hòa bình chủ nghĩa. Thay vì lôi kéo quân đội nông dân tăng cường cho những cải cách của tớ, thì một đội nhóm quân nông dân dưới sự lãnh đạo của những chủ đất giàu sang nổi lên chống lại ông.
Nạn đói và nội chiến
Năm 11, sông Hoàng Hà vỡ đê, tạo ra lũ lụt từ phía bắc Sơn Đông cho tới chỗ nó chảy ra biển. Những nỗ lực không thành để tích trữ lương thực cho những lúc trở ngại vất vả đã làm cho những người dân dân không còn thực phẩm. Và vào năm 14 tình trạng ăn thịt người trình làng. Tin rằng chương trình cải cách là một sai lầm không mong muốn, Vương bãi bỏ nó. Nhưng những cuộc nổi loạn quân sự chiến lược chống lại ông đã trình làng. Ở tỉnh Sơn Đông, gần cửa sông Hoàng Hà, Vương phải đương đầu với một trào lưu gồm những nhóm nông dân vũ trang có tổ chức triển khai gọi là giặc Xích Mi, xuất thân là một toán cướp. Tại những tỉnh lân cận cho tới phía bắc, những cuộc nổi loạn khác cũng trình làng, và tình trạng hỗn loạn lan khắp Trung Quốc. Ở một số trong những nơi, những người dân nông dân nổi loạn dưới cờ chủ đất. Một số nhóm nổi loạn coi sự cai trị của Vương là trái pháp lý, mà một trong số đó đặt dưới sự lãnh đạo của Lưu Tú, hậu duệ của Lưu Bang.
Các lực lượng nông dân giết hại và cướp bóc, và những người dân nông dân kéo tới kinh đô giết hại những quan chức. Những lực lượng Vương cử đi dẹp loạn lại theo quân nổi loạn hay chỉ chè chén và cướp bóc, lấy đi dù chỉ một chút ít lương thực tìm kiếm được. Lòng tốt cơ bản của con người mà Khổng giáo tin tưởng dường như đã tan biến. Vào năm 23, một đội nhóm quân nổi loạn xông vào và đốt kinh đô Trường An. Binh sĩ của tớ tìm thấy Vương Mãng trên ngai đang đọc lại những cuốn sách của Khổng Tử trước kia, và Vương Mãng đã biết thành một tên lính chặt đầu.
Đông Hán
Nhà Hán phục hồi và thịnh vượng
Tượng đầu ngựa thời Đông Hán, thế kỷ 2.
Năm năm tiếp theo cái chết của Vương Mãng, hàng triệu người chết trong những cuộc trận chiến tranh phe phái nhằm mục đích giành quyền lực tối cao. Phe thắng lợi nhất do hoàng thân nhà Hán Lưu Tú đứng vị trí số 1. Ông có nhiều tay chân tri thức và có tiếng trong binh sĩ. Quân đội của ông là lực lượng duy nhất không cướp bóc sau khi chiếm hữu được những thành phố, và điều này giúp ông chiếm hữu được trái tim và tình cảm của người dân. Lưu Tú trấn áp được thủ đô Trường An đã biết thành đốt phá. Ông tự xưng làm nhà vua, tức là Hán Quang Vũ Đế, Phục hồi Hán triều – được gọi là Hậu Hán. Ông chuyển thủ đô về Lạc Dương phía đông, do đó nhà Hậu Hán cũng gọi là nhà Đông Hán. Trong 11 năm tiếp Từ đó ông phải dẹp yên những đối thủ cạnh tranh cạnh tranh. Ông thu hút một số trong những nhóm Xích Mi vào quân đội của tớ, và tiếp theo đó quân đội của ông cũng giết hại thật nhiều quân Xích mi.
Những điều không được hoàn thành xong bởi những cuộc cải cách lại được hoàn thành xong bằng bạo lực: thật nhiều người đã chết đột ngột đến mức mọi người nếu muốn đều phải có đất, và nhiều kẻ cho vay vốn ngân hàng lãi đã và đang chết nên lại sở hữu càng nhiều hơn nữa thế nữa những nông dân đã thoát khỏi nợ nần. Lưu Tú tăng trưởng kinh tế tài chính bằng phương pháp giảm thuế, nhiều đến mức tối đa mà ông cho là hoàn toàn có thể: ở tại mức mười hay mười ba Phần Trăm sản lượng hay lợi nhuận. Trong thời kỳ cai trị dài 32 năm của ông, ông nỗ lực đưa ra những cải tổ bằng phương pháp thúc đẩy học tập và cắt bớt ảnh hưởng của hoạn quan và một số trong những kẻ khác xung quanh mái ấm gia đình hoàng gia. Ông bảo vệ biên giới phía tây và phía bắc Trung Quốc bằng phương pháp tung ra nhiều chiến dịch quân sự chiến lược thắng lợi trên những mặt trận đó, đẩy lùi Hung Nô, được cho phép ông trấn áp Tân Cương (điểm cực tây-bắc Trung Hoa tân tiến). Cũng như vậy, ông thắt chặt sự trấn áp của Trung Quốc riêng với những vùng quanh sông Liêu và phía bắc Triều Tiên, và ông đã hoàn toàn có thể mở rộng tầm trấn áp tới mọi vùng từng thuộc lãnh thổ Trung Quốc. Việc Phục hồi Hán triều dường như đã lấy lại được “Thiên mệnh”.
Sự thịnh vượng quay trở lại
Quang Vũ Đế.
Năm 57, Lưu Tú chết. Ông được tôn thụy hiệu là Quang Vũ đế, và con trai ông là Minh Đế lên nối ngôi, cai trị trong vòng 18 năm, trong lúc kinh tế tài chính Trung Quốc tiếp tục hồi sinh. Thời cai trị của Minh Đế sẽ là tàn bạo.[cần dẫn nguồn] Ông tự đồng hóa mình với Đạo giáo và thần học Khổng giáo, ông tự cho mình là một nhà tiên tri.[cần dẫn nguồn] Ông ủng hộ sự tăng trưởng của cái mà hồi bấy giờ cho là giáo dục, và ông thuyết giảng về lịch sử tại trường ĐH mới của đế quốc ở Lạc Dương – một buổi thuyết giảng có Hàng trăm người tham gia. Chương Đế nối ngôi Minh Đế và cai trị từ thời điểm năm 75 đến 88. Hòa Đế tiếp tục nối ngôi từ 88 đến 106. Dù Hòa Đế là một người tầm thường, Trung Quốc vẫn tiếp tục được hưởng sự thịnh vượng ngày càng tăng. Đại học ở Lạc Dương có đến 240 căn phòng và 30.000 sinh viên. Thương mại của Trung Quốc đạt tới tầm cao mới. Tơ từ Trung Quốc đã trở nên quen thuộc với những người dân ở tận vùng Đế chế Roma – lúc ấy cũng đang ở thời vàng son. Và đổi lại, Trung Quốc đã có được kính, ngọc bích, ngựa, đá quý, mai rùa và vải vóc.
Việc Trung Quốc trở nên thịnh vượng lại làm xuất hiện nỗ lực mở rộng về phía tây. Một vị tướng quân đội Trung Quốc, Ban Siêu, dẫn một đội nhóm quân sáu mươi nghìn người không hề bị ngăn cản đến tận bờ phía đông biển Caspi. Ông muốn gửi sứ thần đến tận Roma, nhưng người Đế quốc Parthia sợ sẽ có được một liên minh giữa Trung Quốc và La Mã nên đã khuyên Ban Siêu từ bỏ ý định với những câu truyện thêu dệt về sự việc nguy hiểm, và ông đã quay trở lại.
Đạo giáo và Thiên đường
Sau khi đã có hiểu biết nhiều hơn nữa về toàn thế giới bên phía ngoài Trung Quốc, người Trung Quốc được nghe nhiều tin đồn về những nơi tuyệt vời. Những tín đồ đạo giáo – những người dân vẫn coi văn minh Trung Hoa là xấu xa và lý tưởng hóa vạn vật thiên nhiên cũng như sự chất phác – giúp truyền bá những miêu tả về những nơi tuyệt vời xa xăm và thiên đường. Các câu truyện về những nơi chất phác và thiên đường xuất hiện trong triều đình, do những người dân đến để trình diễn ma thuật và vui chơi, và thỉnh thoảng triều đình lại vấn đáp bằng phương pháp tài trợ một số trong những chuyến thám hiểm để tìm kiếm những nơi thiên đường.
Một câu truyện như vậy miêu tả thiên đường dọc theo bờ biển viễn hướng đông bắc Trung Quốc. Thời tiết ở đó êm dịu hơn trong đất liền, và họ nói rằng ở đó không hề có bệnh tật, con người không bao giờ đau ốm và tự quản trị và vận hành lấy mình. Họ nói rằng ở thiên đường đó người già và người trẻ đều phải có quyền như nhau, rằng người dân thì lịch sự và không cãi cự, rằng không bao giờ có xung đột giữa con người và vạn vật thiên nhiên, rằng con người nhận được số lương thực mà người ta cần từ một dòng sông từ thiện, rằng uống nước từ dòng sông đó hoàn toàn có thể làm thân thể con người dân có lại sự hoàn hảo nhất và khoẻ mạnh mẽ và tự tin của tuổi thanh xuân, và rằng con người ở đó sống lâu hàng trăm tuổi.
Một thiên đường khác được đồn đại là ở vùng núi Tây Tạng xa xôi. Ở đó, có thiên đường do Tây vương mẫu cai trị; bà có thật nhiều người hầu kẻ hạ. Ở thiên đường đó, có gió mát thổi – trái với ẩm và nóng ở vùng lục địa và châu thổ Trung Hoa vào trong ngày hè. Họ nhận định rằng ở thiên đường đó có những vườn treo, với những ao và hồ tuyệt đẹp, rằng nước ở đó cho những người dân ta sự bất tử, rằng mọi người hoàn toàn có thể trèo lên đỉnh núi và trở thành thần linh có quyền lực tối cao riêng với gió và mưa, và rằng mọi người hoàn toàn có thể trèo sang đỉnh núi cạnh bên để lên thiên đường.
Đạo giáo mới
Trương Đạo Lăng.
Tín đồ Đạo giáo vẫn giữ niềm tin vào đức tin vào sự đồng điệu và sự an ủi của vạn vật thiên nhiên. Họ tin vào một trong những số trong những mệnh bên phía ngoài sự thay đổi liên tục của môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường vật chất, và họ vẫn giữ niềm tin vào đức tin ở sự mộc mạc cảm xúc. Ví dụ, một người Đạo giáo mộ đạo sẽ vẫn lý giải việc anh ta không khóc cho những người dân vợ vừa chết bằng phương pháp nói rằng nếu anh ta khóc than như vậy thì sẽ chứng tỏ rằng anh ta còn kém hiểu biết về số mệnh. Đạo giáo vẫn giữ những sự bày tỏ trái ngược như vậy, và nó vẫn giữ những ý niệm chống Khổng giáo như con trai và con gái của một người thì không thuộc về của người đó.
Đạo giáo mở ra nhiều ý tưởng mới, gồm cả việc tìm cách sống lâu hay trường sinh bằng phương pháp đồng ý một thái độ đúng đắn và những kỹ thuật thể chất. Một số người theo đạo giáo tìm cách tìm kiếm sự cứu rỗi trong tự nhiên bằng phương pháp triệu tập vào nụ cười sướng trong quan hệ tình dục, và một số trong những người dân sùng đạo tìm cách đã có được môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường vĩnh cửu bằng những kiểu tập thần thành hay những chính sách ăn kiêng – một sự trải nghiệm theo phong cách sẽ hỏng nếu có một người chết. Nhưng thay vì đồng ý rằng môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường vĩnh cửu là không thể đã có được bằng phương pháp thực thi một số trong những chương trình đặc biệt quan trọng, những người dân theo đạo lý giải sự sai lệch như thể một kết quả của tình hình chứ không phải là vì cái chết của con người.
Đạo giáo thu nhập những hoạt động và sinh hoạt giải trí ma thuật đã từng tồn tại ở một số trong những hiệp hội nông nghiệp Trung Quốc. Một số đạo sỹ đồng ý những vị thần vốn bị quý tộc nhỏ và người theo Nho giáo chế nhạo. Trái với niềm tin ban đầu của Đạo giáo ở sự vô vi, một số trong những đạo sỹ nhiệt huyết tìm cách cải đạo, và một số trong những đạo sỹ trở thành những nhà hoạt động và sinh hoạt giải trí nhằm mục đích thay đổi xã hội và khởi xướng những chương trình chính trị. Đạo giáo không còn định nghĩa rõ ràng về tính chất chính thống hay sự tổ chức triển khai ngặt nghèo những nhà hành đạo, nhưng ở nơi này và nơi khác, những tổ chức triển khai do những nhà hành đạo chỉ huy vẫn tăng trưởng. Các nhà hành đạo đạo sỹ tập hợp quanh mình những kẻ sùng tín, những người dân tin rằng họ đã gia nhập vào một trong những nhóm đặc biệt quan trọng, lúc nào thì cũng lo ngại cho việc tồn tại đúng đắn của tớ. Cái này làm cơ quan ban ngành thường trực Trung Quốc rất khó chịu – những nhà Nho và giới quan lại tiểu quý tộc – vốn sợ rằng sự thờ cúng những đạo giáo không được được cho phép hoàn toàn có thể tăng trưởng thành một điểm trái chiều với cơ quan ban ngành thường trực của tớ.
Trong số những nhóm thờ cúng Đạo giáo có một do Trương Lăng lãnh đạo (hay Trương Đạo Lăng) ở tỉnh Tứ Xuyên. Trương Lăng đi loanh xung quanh nông thôn hứa hẹn những người dân thú nhận trước công chúng tội lỗi của tớ sẽ tiến hành ông ta chữa khỏi bệnh tật và sự kém như mong ước. Ông tuyên bố rằng bệnh tật là một thành phầm của những tâm ý đen tối. Sử dụng sự mê hoặc và bùa chú ông đòi phải được tôn làm người chữa bệnh, và những buổi thú nhận trước công chúng của ông làm cho những người dân nông dân có cảm hứng rằng họ đang tự làm sạch mình khỏi tội lỗi và gia nhập vào một trong những hiệp hội.
Năm 142, Trương Lăng lập ra tôn phái Đạo giáo, gọi là “Thiên sư đạo” (Đạo của những pháp sư vĩ đại), chuyển Đạo giáo của tớ từ một cách bắt buộc của môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường thành một tôn giáo được tổ chức triển khai. Tôn giáo của ông cũng khá được gọi là “Ngũ đấu mễ đạo” (Đạo của năm thùng gạo); năm thùng gạo trở thành một trách nhiệm thường niên mà những tín đồ phải thực thi. Trương Lăng hứa những người dân theo ông sẽ sống lâu và bất tử, và ông đã có lấy được lòng biết ơn của người dân địa phương bằng phương pháp làm được những việc mà cơ quan ban ngành thường trực của nhà vua không làm được: sửa đường sá và cầu, tích trữ lúa gạo và phân phối lương thực cho những người dân đói. Trương Lăng đã tạo ra một triều đình địa phương trái chiều với cơ quan ban ngành thường trực của nhà vua. Không nghe biết điều này, những đạo sỹ lại chui lại vào toàn thế giới của quyền lực tối cao chính trị.
Những cuốn sách thần thánh về hòa bình
Một tư tưởng bao trùm ở Trung Quốc, dù muốn hay là không, rằng xã hội đang chuyển sang một trạng thái nhà nước tuyệt vời và công minh, và đi kèm theo với tư tưởng đó là khái niệm phục vụ hiệp hội, nó sống dậy từ thời đại và ảnh hưởng của Mặc Địch. Khái niệm phục vụ hiệp hội đã xuất hiện trong sách Lã thị Xuân Thu của Lã Bất Vi, vốn được một số trong những người dân xem là yếu tố khởi đầu của truyền thống cuội nguồn xã hội của Trung Quốc.
Các vị nhà vua và những quý tộc Khổng giáo coi những cuốn sách đó là có tính phá hoại, và thỉnh thoảng cơ quan ban ngành thường trực tịch thu chúng. Một số cuốn sách nhận định rằng hòa bình và bình đẳng sẽ xuất hiện nếu có một sự can thiệp của trời. Một số lôi kéo người dân tỏ thái độ sùng kính và tìm kiếm sự cứu rỗi. Có những người dân dân coi những cuốn sách đó là thuộc thần thánh và tối thiểu có một cuốn sẽ là vì một người nào đó viết ra và gửi về từ thiên đường. Một số cuốn được gọi là Những cuốn sách của Nền hòa bình cao hơn và chứa nhiều sự lên án tính tham lam và ích kỷ của những ông vua, và những cuốn sách nhận định rằng xã hội là để dành riêng cho những người dân dân thông thường. Một cuốn như vậy, tên là Thái Bình Kinh (太平經), tìm cách vô hiệu vũ khí và nhờ đó con người sẽ sống trong hòa bình vĩnh cửu.
Sự suy yếu của vương triều Hán
Trong khi những người dân Trung Quốc nhảy vào tìm tòi trong toàn thế giới của yếu tố thần bí và linh hồn thì họ cũng mày mò ra một số trong những điều và tăng trưởng kĩ năng châm cứu và bấm huyệt. Tới thế kỷ thứ hai, Trung Quốc đã đuổi kịp và ở một số trong những nghành đã vượt qua trình độ khoa học và kỹ thuật của Châu Âu và Tây Á. Giấy khởi đầu được sử dụng ở Trung Quốc. Trung Quốc đã có một chiếc đồng hồ đeo tay nước với độ đúng chuẩn mà người châu Âu không thể sản xuất nổi trong hơn một nghìn năm tiếp Từ đó. Trung Quốc có một lịch Mặt Trăng mà tới thế kỷ XXI toàn bộ chúng ta vẫn sử dụng tốt. Họ có một máy ghi địa chấn đã được ý tưởng sáng tạo vào năm 132 – có tám chân và làm bằng đồng đúc. Người Trung Quốc quan sát những vết đen trên mặt trời, ở châu Âu mãi về sau này Galileo là người thứ nhất thao tác đó. Người Trung Quốc đã vẽ map 11.500 ngôi sao 5 cánh và đo đạc quỹ đạo quay của Mặt Trăng. Người Trung Quốc có một chiếc máy gieo hạt và một chiếc máy xay lúa. Họ có bơm nước, và không in như nền văn minh Roma, người Trung Quốc có xe cút kít có bánh. Người Trung Quốc cũng luôn có thể có hàm thiếc và bàn đạp cho ngựa. Họ cải tổ cách dùng thảo mộc làm thuốc và biết thêm nhiều về giải phẫu người và sự chẩn đoán sự rối loạn về khung hình. Họ đã biết làm những phẫu thuật nhỏ và thuật châm cứu, và họ biết được những quyền lợi của một chính sách ăn kiêng tốt.
Nhưng môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường của người dân thường Trung Quốc – những nông dân – vẫn rất trở ngại vất vả. Họ vẫn bị đánh thuế nặng. Họ vẫn phải đi lao động công ích mỗi tháng một lần cho nhà vua. Những sự trừng phạt vẫn rất quyết liệt. Một nông dân nghèo hoàn toàn có thể bị hành quyết chỉ vì dám đi ở giữa đường lớn, nó chỉ dành riêng cho nhà vua. Và họ không còn đủ lương thực dự trữ cho những khi thiết yếu.
Sự thịnh vượng của Trung Quốc đã tiếp tục tăng thêm dưới thời Hán Hòa Đế (giữa năm 88 và 106), và triều đình Hòa Đế đã trở nên cũng xa hoa như những triều đình trước Hán đó. Trong triều, vua có hàng trăm thê thiếp cùng một số trong những lượng lớn hoạn quan để quản trị và vận hành họ. Dưới thời Hòa Đế, những hoạn quan và những mái ấm gia đình họ hàng vua có ảnh hưởng to nhiều hơn, qua hoạn quan họ hoàn toàn có thể gây ảnh hưởng đến nhà vua.
Những người dân có liên quan tới việc lựa chọn người kế vị ngai vàng thường thích một đứa trẻ chính bới họ thuận tiện và đơn thuần và giản dị quản trị và vận hành nó hơn so với một người lớn, nên họ đã có được một quyền lực tối cao cực lớn. Tất cả những vị vua Hán Tính từ lúc thời Hán Minh Đế đều được lên làm vua lúc còn vị thành niên, hai người mới chỉ lên hai tuổi, và hầu hết đều khởi đầu thời cai trị của tớ với hoàng hậu nhiếp chính. Những người đàn bà này thường bị cô lập và tùy từng những người dân đàn ông – thường là họ hàng. Khi vua đến tuổi thành niên, nếu ông bãi chức những người dân cố vấn họ hàng đó thì ông lại phải nhờ ở những người dân đàn ông mà ông có quan hệ – những hoạn quan – và ông đưa họ lên những vị trí cao để làm trái chiều với ảnh hưởng của mẹ.
Trong thời cai trị của Hán Thuận Đế (125-144), những lời đồn thổi đại nổi lên ở trong đám nông dân Trung Quốc rằng những vị vua Hán một lần nữa lại mất Thiên Mệnh. Khắp nơi, những cuộc nổi loạn nông dân lại trình làng. Trong thời Hán Hoàn Đế (146-168) sự suy sụp chính trị tiếp tục trình làng. Năm 159 vị hoàng hậu nhiếp chính qua đời, những hoạn quan quanh Hoàn Đế, cảm thấy thời cơ đã tới, liền hạn chế ảnh hưởng của đối thủ cạnh tranh cạnh tranh bằng phương pháp xếp đặt sự hủy hoại những thành viên thuộc phe phái hoàng hậu. Hoàn Đế trở nên tùy từng hoạn quan. Ông uỷ quyền cho bọn họ, và những hoạn quan chiếm hết những vị trí triều đình cho họ hàng mình, đòi những vị quan hay tướng được phong chức phải hối lộ vàng cho họ.
Hoàn Đế chết năm 168, và ngày hôm sau vợ ông, Đậu hoàng hậu, tuyên bố lên làm hoàng hậu nhiếp chính. Bà thỏa thuận hợp tác lựa chọn một đứa trẻ mười hai tuổi ở nông thôn tên là Lưu Hoằng, chút của Hán Chương Đế. Sau đó, bà cùng với Đậu Vũ đón Lưu Hoằng vào cung lập làm nhà vua, tức Hán Linh Đế. Trong thời Linh Đế một cuộc xung đột xẩy ra giữa hoạn quan và những quan chức theo Khổng giáo. Phái Khổng giáo từ lâu vốn không thích những hoạn quan, coi họ là thiếu giáo dục và gây trở ngại cho một triều đình tốt.
Chiến tranh xẩy ra Một trong những hoạn quan và phái Khổng giáo về sự việc ảnh hưởng của một vị phù thủy Đạo giáo. Vị phù thủy Đạo giáo tiên đoán rằng một lòng khoan dung khắp nơi sắp đến và sai con mình đi giết một người nào đó để bày tỏ sự tin vào sự tiên tri đó. Con trai của ông là người hầu cận của những hoạn quan, và những hoạn quan đã ngăn ngừa sự hành hình của vị phù thủy. Tuy nhiên vị quan cai trị vẫn hành hình con vị phù thủy. Các hoạn quan buộc tội vị quan cai trị vi phạm vào điều luật của đế chế và thủ đoạn với nho sinh và những bậc trí thức để xây dựng một liên minh phạm pháp nhằm mục đích chống lại cơ quan ban ngành thường trực. Các hoạn quan đã có được lệnh từ Linh Đế, ra lệnh bắt giữ những nho sinh dám biểu tình và dám tìm cách khấn nguyện lên nhà vua. Và nhanh gọn, họ giết nhiều nho sinh trong ngục.
Tại những tỉnh, sự tôn trọng quyền lực tối cao của vua ngày càng suy tàn. Các quan lại hành chính địa phương và quan cai trị mất quyền lực tối cao vào tay những người dân giàu, vì họ thường đút lót cho bọn hoạn quan ở triều đình. Những người địa phương này thường có thói quen che giấu những tên côn đồ để bảo vệ quyền lợi của tớ. Và với việc bùng nổ xung đột giữa hoạn quanh và tiểu quý tộc trong triều, những vị quan võ đang nắm quân đội tại những tỉnh Trung Quốc ngày càng trở nên độc lập.
Một người theo Đạo giáo tên là Trương Giác, tự cho mình là “đại hiền lương sư”, đã đi xung quanh làng quê in như Trương Lăng. Ông trình diễn những trò ma thuật, chữa khỏi những phiền não bằng nước và những lời khấn mà ông gọi là “thái bình yếu thuật”. Trương Giác cũng nói rằng nhà Hán đã mất Thiên Mệnh, và ông tự tuyên bố sự sụp đổ sắp tới đây của tớ. Trong vòng mười năm, trào lưu của ông có hàng trăm nghìn người. Phong trào của ông phân loại vào những tỉnh, và mỗi tỉnh có một thủ lĩnh lãnh đạo.
Năm có tính chất quyết định hành động riêng với trào lưu của Trương Giác là năm 184. Ngày mùng năm tháng ba âm lịch được hẹn làm ngày cho một cuộc khởi nghĩa tổng thể ở Lạc Dương và những vùng lân cận. Nhưng triều đình đã biết được tin đó, và cơ quan ban ngành thường trực bắt những thủ lĩnh địa phương của cuộc nổi loạn và hành quyết họ. Trương Giác thay đổi kế hoạch và lôi kéo một cuộc nổi dậy ngay lập tức, lôi kéo những người dân theo ông đốt những trụ sở chính phủ nước nhà và cướp bóc thành phố. Đây được gọi là cuộc khởi nghĩa khăn vàng, được đặt theo phong cách đội đầu của trào lưu – màu vàng biểu thị sự link của tớ với yếu tố đất như đối kháng với yếu tố lửa, mà người ta xem là của nhà Hán. Cuộc nổi loạn phủ rộng rộng tự do ra, và người dân khắp mọi nơi trong nước khởi đầu cướp phá, giết chóc và kéo nhau đến thủ đô.
Các hoạn quan và quan lại ở Lạc Dương bỏ qua sự khác lạ giữa hai bên vì sợ cuộc nổi dậy Khăn Vàng. Các lực lượng chính phủ nước nhà củng cố quanh Lạc Dương, và chính phủ nước nhà được cho phép quan cai trị địa phương được tổ chức triển khai quân đội riêng để chiến đấu chống nổi loạn. Các chúa đất giàu sang cũng tổ chức triển khai quân đội để tự bảo vệ mình. Nhưng hết thành phố này tới thành phố khác rơi vào tay quân Khăn Vàng, quan đầu tỉnh và cấp dưới bỏ trốn không đối đầu với họ để tránh bị đem ra hiến tế cho thần thánh của quân nổi loạn.
Ở giữa cuộc hỗn loạn, Hung nô lại khởi đầu tổ chức triển khai những cuộc tiến công Trung Quốc. Và tại Triều Tiên, những bộ tộc chiến binh trên sống lưng ngựa tràn từ trên cao nguyên xuống đánh Trung Quốc. Chính phủ ở Lạc Dương không thể giúp sức, và người Triều Tiên tràn qua vùng đất của tớ trước đó bị đặt dưới sự thống trị của Trung Quốc.
Trong nỗ lực nhằm mục đích tự bảo vệ mình, triều đình Hán bắt đi lính thật nhiều người, lập lên những lực lượng phần đông với ngân sách rất rộng, và tuy nhiên quân Hán yếu kém và không còn hiệu suất cao vì nạn tham nhũng, quân Khăn Vàng cũng không phải là đối thủ cạnh tranh cạnh tranh của tớ. Về mặt quân sự chiến lược, quân Khăn Vàng không được tổ chức triển khai, và họ bị tuyên truyền rằng chúa của tớ biến họ thành một đội nhóm quân vì cái tốt đẹp, rằng họ không thể bị tiến công, và thậm chí còn họ cũng chẳng cần đến vũ khí – một quan điểm không thích hợp cho một chiến dịch quân sự chiến lược. Đạo thần bí là một phần của yếu tố xây dựng trào lưu và cũng là một phần của yếu tố hủy hoại của nó. Trong năm thứ nhất của cuộc nổi loạn, Trương Giác chết, và chỉ trong vòng một năm cuộc khởi nghĩa bị vượt mặt. Trong năm năm thỉnh thoảng có những cuộc nổi loạn rời rạc vẫn tiếp nối. Chín tỉnh của Trung Quốc bị tàn phá, Các lực lượng trái chiều với Khăn Vàng tiêu diệt hết nhóm Khăn Vàng nọ đến nhóm kia. Những trận chiến rời rạc vẫn tiếp nối trong hàng thập kỷ sau, trong lúc những người dân nông dân ủng hộ cho Khăn Vàng quay trở về với việc làm của tớ kiếm sống bằng phương pháp thao tác và kỳ vọng về một toàn thế giới thiên đường ở đâu đó.
Sự sụp đổ của quyền lực tối cao nhà Hán
Bản đồ Tam quốc năm 262.
Linh Đế chết năm 189, ở tuổi 33, trong lúc những tướng lĩnh ngày càng đòi nhiều quyền lực tối cao hơn so với lúc họ chiến đấu chống lại Khăn Vàng. Đại tướng quân Hà Tiến, một người anh em họ của vị thái hậu nhiếp chính tìm cách tóm lấy quyền lãnh đạo triều đình. Ông thủ đoạn chống lại bọn hoạn quan trong triều và những kẻ ủng hộ họ, và mời tướng Đổng Trác đem quân về kinh đô để tiêu diệt bọn hoạn quan. Nhưng trước lúc Đổng Trác đến, trận chiến tranh nổ ra trong triều. Tập đoàn hoạn quan giết Hà Tiến. Các thế lực quân sự chiến lược ủng hộ Hà Tiến phản công và đốt hoàng cung, giết mọi hoạn quan mà người ta gặp – hay bất kỳ ai trông giống với hoạn quan vì không còn râu. Và hơn hai nghìn hoạn quan, cùng những kẻ ủng hộ bị giết.
Ngay tiếp theo đó, Đổng Trác đến kinh đô và phế Thiếu Đế, giết Hà thái hậu nhiếp chính. Ông chọn Lưu Hiệp, hoàng tử chín tuổi, là em của Thiếu Đế lên làm vua, tức là Hán Hiến Đế. Đổng Trác doạ nạt cả triều đình bằng thanh gươm của tớ, với cách cư xử được miêu tả là trác táng và cục súc, trong lúc quân đội của ông ta, hầu hết tới từ Hung Nô, cướp phá và giết hại cho sướng tay quanh kinh đô.
Trước sự thao túng triều đình của Đổng Trác, nhiều trấn chư hầu nổi dậy chống lại. Đổng Trác thua trận mang Hiến Đế di cư đến Trường An. Trước khi đi, ông đốt cháy Lạc Dương. Sách vở nói, họ mang theo hơn một triệu thường dân, hầu hết đã chết vì kiệt sức và cái đói dọc đường.
Sự vô tình của Đổng Trác với nhân dân khiến mọi người chống lại ông. Sự khát máu vô biên của ông cùng tâm tính nóng nảy làm binh lính phía dưới xa lánh, và trong năm 192, Lã Bố, một thuộc tướng đã ám sát ông. Một trận chiến giành quyền trấn áp ngôi báu trình làng Một trong những tướng lĩnh. Tới năm 196, một vị tướng chư hầu khác là Tào Tháo đã tìm kiếm được vị vua trẻ con Hiến Đế. Ông trấn áp vua nhỏ và tuyên bố mình là “Thừa tướng”, có quyền bảo vệ đế chế.
Tào Tháo là một vị tướng mạnh mẽ và tự tin, khôn ngoan và hoàn toàn có thể lãnh đạo. Quân đội của ông được tuyên bố là có hàng triệu người. Trong những trận chiến đẫm máu ở phía bắc Trung Quốc, ông đã vượt mặt hết đối thủ cạnh tranh cạnh tranh này đến đối thủ cạnh tranh cạnh tranh khác và lập lại trật tự ở đó. Năm 208, Tào Tháo tiến về phía nam trong một nỗ lực nhằm mục đích thống nhất Trung Quốc. Trận chiến tiếp theo ở Xích Bích, dọc sông Dương Tử, đang trở thành nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc. Trong trận đó, Tào Tháo giáp mặt với lực lượng liên minh của Lưu Bị và Tôn Quyền, và liên minh này đã vượt mặt ông, buộc Tào Tháo phải quay trở về phía bắc. Sau khi trở lại phía bắc, Tào Tháo đã dốc sức tham gia những chiến dịch quân sự chiến lược để vượt mặt những thế lực cát cứ còn sót lại là Mã Siêu, Hàn Toại trong những trận Đồng Quan và Ký Thành, ổn định được hậu phương của tớ.
Lưu Bị vốn là một thành viên trong Hán tộc, có tiếng là người nhân từ. Ông link với Tôn Quyền để chống lại Tào Tháo hùng mạnh phía bắc và mưu thống nhất Trung Quốc. Tôn Quyền dựng lên nước Đông Ngô ở phía đông nam Trung Quốc và liên minh với Tào Tháo, người đã lập lên nhà Ngụy ở phía bắc – lấy theo tên nước Ngụy ở thời Chiến Quốc (475-221 TCN), còn Lưu Bị lập ra nhà Thục ở tỉnh Tứ Xuyên. Giai đoạn trong lịch sử Trung Quốc được gọi là thời Tam Quốc bắt nguồn từ đó.
Sự nổi lên và sụp đổ của một nhà nước thần quyền độc lập
Tuy nhiên, dọc sông Dương Tử gần Tứ Xuyên, một nhánh thuộc Đạo giáo vẫn tồn tại với quân đội riêng đã lập nên một nhà nước thần quyền. Người sáng lập là Trương Lỗ, hậu duệ của Trương Lăng. Giống như Trương Lăng, ông ta thực thi những thứ mà ngày này toàn bộ chúng ta gọi là chữa bệnh bằng phương pháp thần bí, và ông ta thuyết giảng những thông điệp của Trương Lăng về kiểu cách có một tinh thần và thể chất khoẻ mạnh, tuyên bố rằng những bệnh tật là yếu tố trừng phạt cho những hành vi xấu xa và rằng bệnh tật hoàn toàn có thể được chữa trị bằng sự ăn năn và sự thú tội ở những buổi lễ. Cộng đồng của Trương Lỗ có những bữa tiệc tập thể, “thân thiện”, và in như Trương Lăng, ông ta có khối mạng lưới hệ thống phúc lợi cho hiệp hội của tớ và tích trữ lương thực và thịt. Ông thúc đẩy sự công minh. Cộng đồng của ông cho những kẻ thư thả không nhà một chỗ trú ngụ và bữa tiệc, và họ tỏ ra khoan dung riêng với những kẻ phạm tội.
Một người theo Đạo giáo khác, Trương Tu lập ra một nhà nước độc lập khác ở cạnh bên. Dù họ có chung sự sùng bái riêng với Đạo giáo, nhưng hai hiệp hội Trương Lỗ và Trương Tu lại đánh lẫn nhau. Trương Lỗ, như kể lại, đã giết được Trương Tu. Ngay tiếp theo đó, Trương Lỗ có một đối thủ cạnh tranh cạnh tranh còn kinh khủng hơn, Tào Tháo. Với quân đội của tớ, Tào Tháo chiếm đất đai của Trương Lỗ. Trương Lỗ đầu hàng Tào Tháo và được ban thưởng thái ấp. Lịch sử kể rằng Trương Lỗ chết thuở nào gian ngắn tiếp theo đó – năm 217. Và có truyền thuyết rằng 26 năm tiếp theo khi ông chết, nhiều người đã thấy ông bay lên trời. Truyền thuyết cũng nói rằng khi khai thác mộ ông vào năm 259, thân thể ông vẫn còn đấy nguyên vẹn, nghĩa là ông chỉ chết theo nghĩa ông đã tách khỏi thể xác và đã lên thiên đường.[cần dẫn nguồn]
Chấm dứt thời Tam quốc
Một tiểu thuyết thế kỷ mười bốn, Tam quốc diễn nghĩa, miêu tả thời đại Tam quốc như thể một quy trình lãng mạn, anh hùng và thượng võ. Nhưng riêng với những người dân sống ở thời kỳ đó thì nó kém lãng mạn hơn nhiều. Về mặt quân sự chiến lược, Ngụy là mạnh nhất trong số ba nước, một sức mạnh được nâng đỡ nhờ kinh tế tài chính và những cảng biển. Nước Thục có dân cư thưa thớt hơn, và là một vùng hầu hết là rừng, với nhiều bộ tộc không phải là người Hán.
Năm 263, Ngụy đánh và chiếm Thục, chỉ từ lại Ngô làm đối thủ cạnh tranh cạnh tranh. Sau đó vua Ngụy bị quyền thần họ Tư Mã thao túng và chính thức đoạt ngôi năm 265. Tư Mã Viêm nối chức cha ông phế vua Ngụy lập ra nhà Tấn, tức là Tấn Vũ Đế (265-290).
Năm 280, Tấn Vũ đế chinh phục nốt nước Ngô. Trung Quốc lại được thống nhất, và Tấn Vũ đế mở rộng quyền lực tối cao của tớ về phía bắc đến TT Triều Tiên và phía nam đến hết An Nam (Việt Nam). Một triều đại mới, gọi là Tây Tấn đã khởi đầu ở Trung Quốc.
Tấn Vũ Đế
Tấn Vũ Đế.
Trước sự hùng mạnh mẽ và tự tin của Tây Tấn, những sự cướp phá chống Trung Quốc của Hung Nô và những bộ tộc khác tạm ngưng trong thuở nào gian. Và chủ trương định cư những bộ tộc bên trong Trung Quốc đã có kết quả. Triển vọng về một nền hòa bình, thống nhất và thịnh vượng khởi đầu.
Năm 280, Tấn Vũ Đế khởi đầu thi hành chủ trương mới. Các lực lượng được nghỉ ngơi, và những vũ khí sắt kẽm kim loại bị đúc thành tiền. Nhưng nỗ lực của Tấn Vũ Đế nhằm mục đích giải ngũ quân đội không còn nhiều kết quả. Một số binh sĩ giải ngũ nhưng vẫn giữ vũ khí, những binh sĩ marketing thương mại vũ khí của tớ với Hung Nô để đổi lấy đất, còn những hoàng thân ở vùng xa không chịu giải giáp hay giản tán quân đội của tớ.
Vũ đế tìm cách quay trở lại thời kỳ vĩ đại của triều Hán, khi hòa bình và thịnh vượng có ở khắp giang sơn và nhà Hán đã có được quyền lực tối cao TW mạnh. Tấn Vũ Đế nêu lên những cải cách nhằm mục đích mục tiêu kiềm chế quyền lực tối cao địa phương – quyền lực tối cao của những mái ấm gia đình lớn. Nhưng những cải cách đó không thành công xuất sắc. Ông chết năm 290 khi thế lực của những chư hầu, lãnh chúa lớn ở Trung Quốc vẫn vẫn đang còn quân đội riêng.
Bát vương chi loạn
Cùng với cái chết của Vũ đế sự suy yếu đã tới với triều đình: con Vũ đế là Huệ Đế, một nhà vua đần độn. Quyền hành rơi vào tay hoàng hậu Giả Nam Phong. Bà vốn đa nghi và khởi đầu bắt giữ và hành quyết bất kỳ ai mà bà cho là một mối đe doạ cho vị trí của tớ, kể cả những kẻ trái chiều bên trong hoàng gia. Cuộc xung đột nổ ra Một trong những hoàng thân nhà Tấn, sử gọi là “loạn tám vương” (Bát vương chi loạn)
Nhiều vương công và hàng nghìn người khác bị giết. Giả Hoàng hậu không thể giết toàn bộ những kẻ đối nghịch với mình, và đến năm 300, một hoàng thân là Triệu vương Tư Mã Luân đã làm thay máu chính quyền, giết Giả Hoàng hậu và nhiều người khác, đồng thời ép vị vua nhu nhược phải nhường ngôi. Đến lượt những vương hầu khác khởi binh chống lại Tư Mã Luân và giết ông chỉ với sau 3 tháng. Vị vua nhu nhược Tư Mã Trung lại được lập làm nhà vua lần thứ hai. Tuy nhiên, trận chiến Một trong những vương hầu không hề kết thúc. Thêm vào đó, hạn hán và nạn đói liên tục xẩy ra. Chính phủ TW suy yếu và hoàn toàn bất lực trước sức mạnh mẽ và tự tin của những lãnh chúa địa phương. Trung Quốc bước qua quy trình thống nhất giờ lại bước vào quy trình tan rã.
Khổng giáo, Phật giáo thời Tây Tấn
Với sự tan rã của Hán triều, những bộ tộc Hung nô từ phía bắc Trung Quốc thấy thời cơ để tiếp tục cướp phá những vùng đông dân của Trung Quốc. Giống như điều xẩy ra ở châu Âu, sự đổ vỡ của chính phủ nước nhà thúc đẩy nông dân từ bỏ sự độc lập của tớ và tập hợp lại với nhau để được bảo vệ dưới một ông chúa đất có lực lượng gồm những người dân dân có trang bị vũ khí. Các nông dân chạy trốn để khỏi phải đóng thuế cho nhà nước và đi lao động công ích, nhưng lại trở thành nông nô của ông chúa đất.
Giống như sự suy tàn của tôn giáo chính thức trong thời đại trở ngại vất vả ở La Mã, Khổng giáo cũng trở nên như vậy trong thời hỗn loạn ở Hán triều. Khổng giáo từng là tư tưởng của tầng lớp tiểu quý tộc và quý tộc Trung Quốc và vốn thống trị trong giáo dục và hành chính của đế chế, tuy nhiên với việc đạo đức rất ít thấy trong số những người dân nắm quyền, nhiều người tinh hoa Trung Quốc quay sang coi Khổng giáo là biện hộ cho việc trung thành với chủ riêng với kẻ cai trị là thứ không thích hợp và nhiều người coi Khổng giáo là đang không phục vụ được với nhu yếu của thời đại.
Họ không nghiên cứu và phân tích Khổng giáo nữa mà tìm kiếm một tư tưởng khác để thay thế và một trong số đó là Đạo giáo. Một thứ khác nữa là Phật giáo, mà theo truyền thuyết đã gia nhập vào Trung Quốc năm 65, trong một giấc mơ của Hán Minh Đế. Một lý thuyết đối nghịch nhận định rằng Phật giáo đã nhập với Ấn Độ giáo khi tăng trưởng về phía đông với những nhà buôn Ấn Độ, Phật giáo vào Trung Quốc qua những nhà buôn vào lục địa qua Trung Á trong thế kỷ thứ nhất. Triều đình nhà Hán, theo ghi chép, nghênh đón Phật giáo vào Trung Quốc. Nhưng Phật giáo vẫn bị cô lập trong thời nhà Hán, chỉ được những nhà buôn Ấn Độ gia nhập – những người dân chi tiền và hiến đất để xây những chùa Phật giáo và sử dụng chúng làm nhà băng và nơi cất giữ thành phầm & hàng hóa.
Người Trung Quốc thứ nhất đổi sang Phật giáo là những người dân thuê đất đai của nhà chùa. Các tầm cỡ Phật giáo được dịch sang tiếng Trung Quốc. Sau đó với việc sụp đổ của Hán triều, Phật giáo ngày càng tăng trưởng trong dân chúng Trung Quốc. Họ không biết nhiều về học thuyết của Phật giáo, nhưng họ đã có được sự an ủi trong Phật giáo. Các chùa Phật giáo và những lễ nghi phức tạp rất ấn tượng, và Phật giáo là một thông điệp ấm áp hơn thông điệp của Khổng giáo: một thông điệp về sự việc cứu rỗi thông qua sự tiết chế hay kiêng khem và thông điệp về lòng trắc ẩn cho mọi sinh vật. Cả Phật giáo Đại thừa và Tiểu thừa đều xuất hiện ở Trung Quốc, nhưng phái Đại thừa với những thần phật cứu rỗi và hay giúp sức ở tại mức thống trị.
Ngũ Hồ loạn Hoa
Sau loạn bát vương, Tây Tấn suy yếu cực độ và bị những tộc phương bắc xâm chiếm. Năm 316, vua nước Hán Triệu là Lưu Thông tiêu diệt Tây Tấn. Các quý tộc nhà Tấn chạy xuống phía nam tái lập nhà Đông Tấn (ở đất nhà Ngô thời Tam Quốc cũ). Vùng đất phía bắc do những tộc người Hồ chiếm giữ, gọi là thời Ngũ Hồ loạn Hoa, gồm 16 nước.
Bị cai trị bởi chính sách quân chủ là một điều rủi ro không mong muốn cho Trung Quốc, với những cuộc trận chiến tranh và ngã xuống là phương tiện đi lại để tìm ra người kế tục ngôi báu. Những vị vua có khả năng lại bị tiếp nối bởi những vị không khả năng, với tình trạng tham nhũng trong chính phủ nước nhà và sự xao nhãng quan tâm tới quyền lợi của thường dân. Nếu những người dân nắm quyền phục thuộc vào nguyện vọng của nhân dân họ sẽ phải làm nhiều việc cho quyền lợi của người dân – như tích trữ lương thực vào trong năm được mùa để phòng khi hữu sự. Các cơ quan ban ngành thường trực không hoàn toàn có thể và luôn thay đổi làm cho Trung Quốc dễ rơi vào tranh giành.
Ở miền nam, Đông Tấn luôn gặp phải nạn bè phái và sự trỗi dậy của những quyền thần, loạn thần nhân khi “thiên tử” suy yếu, điển hình là Vương Đôn, cha con Hoàn Ôn – Hoàn Huyền. Thêm vào đó, những cuộc nổi dậy của nông dân, nhất là khởi nghĩa Lư Tuần thời điểm đầu thế kỷ 5 khiến nhà Tấn càng suy yếu. Điều đó khiến Đông Tấn rất ít khi có thời cơ mở những cuộc tiến công bắc phạt để giành lại quyền trấn áp trung nguyên, dù ở miền bắc việt nam đã nhiều lần có những dịch chuyển thuận tiện – sự tan rã, suy yếu của những cty ban ngành thường trực Ngũ Hồ – để làm điều này. Năm 420, quyền thần Lưu Dụ, tăng trưởng thế lực nhờ dẹp khởi nghĩa Lư Tuần và diệt được 2 trong số những nước Ngũ Hồ phía bắc, mở đất đến Quan Trung và sông Hoài, thực thi cướp ngôi nhà Tấn, lập ra nhà Tống, sử gọi là Lưu Tống.
Trong khi đó ở miền bắc việt nam sau khi nhà Tấn mất quyền trấn áp, những bộ tộc Hồ gây chiến liên miên với nhau và với những người Hán. Có hơn 20 vương quốc đã tạo nên và diệt vong trong thời hạn đó, nhưng 16 nước được sử hay nhắc tới. Tình hình miền bắc việt nam được những sử gia phân thành hai quy trình lớn: Từ năm 383 trở về trước và sau năm 383.
Trước năm 383, sử Ngũ Hồ loạn Hoa có sự Ra đời và diệt vong của những nước Hán Triệu (304-329), Hậu Triệu (319-352), Thành Hán (303 – 347), Tiền Lương (314-376), Tiền Yên (317-371), Tiền Tần (351-394). Các vương quốc này, tuy nhiên tuy nhiên với việc lấn chiếm hữu được đất đai của nhà Tấn và chống lại những cuộc bắc phạt của nhà Tấn đã quay sang đánh lẫn nhau. Tới năm 376, khi nhà vua Tiền Tần là Phù Kiên diệt nước Tiền Lương và Bắc Đại (nước của người Tiên Ti, không được nhắc tới trong 16 nước), thống nhất miền bắc việt nam, cơ bản Trung Quốc chỉ từ 2 nước Tần và Tấn chống nhau.
Năm 383, Phù Kiên lôi kéo 100 vạn quân đa sắc tộc đi đánh Đông Tấn để thống nhất Trung Quốc, nhưng bị thảm bại ở trận Phì Thủy.
Ngay sau trận Phì Thủy 383, Tiền Tần suy yếu và tan rã nhanh gọn. Các bộ tộc cũ của người Hung Nô, Tiên Ty, Khương lại nổi dậy chia cắt miền bắc việt nam, hình thành những nước Hậu Lương, Bắc Lương, Tây Lương, Nam Lương, Hậu Yên, Bắc Yên, Nam Yên, Tiền Tần, Hậu Tần và Tây Tần và Hạ. Nước Bắc Đại của tớ Thác Bạt cũng phục hồi năm 386 với tên là Bắc Ngụy và từ từ vững mạnh.
Bắc Ngụy lần lượt diệt những nước Ngũ Hồ phía bắc, thống nhất miền bắc việt nam năm 439.
Nam Bắc triều
Tượng Bồ tát bằng đá điêu khắc vôi, triều Bắc Tề (550-577).
Một tấm bia của Đạo giáo, triều Bắc Chu (577-581).
Không lâu sau khi Lưu Dụ lập ra nhà Tống, Bắc Ngụy cũng thống nhất miền bắc việt nam, kết thúc thời Ngũ Hồ loạn Hoa. Từ đó trong thuở nào gian dài, miền nam và miền bắc việt nam ít bị chia cắt hơn loạn Ngũ Hồ, duy trì biên giới tương đối ổn định và có sự kế tục nhau của những thế lực phong kiến cai trị hai miền.
Năm 453, vua Bắc Ngụy dốc toàn quân đánh Lưu Tống để thống nhất Trung Quốc. Vua Tống Văn Đế Lưu Nghĩa Long cũng mang sức toàn nước ra chống lại. Kết quả không còn ai thắng ai, nhưng tiếp theo đó cả hai bên đều suy yếu, nhất là nhà Tống ở miền nam vốn có tiềm lực nhỏ hơn.
Bắc Ngụy triệu tập vào tăng trưởng kinh tế tài chính và xây dựng. Sau thuở nào gian, triều đình này Hán hóa rất mạnh, tới thời gian cuối thế kỷ 5 đổi từ họ Thác Bạt sang họ Nguyên.
Ở phía nam, một chuỗi những gia tộc Hán vốn đã leo lên và rơi xuống khỏi quyền lực tối cao trong lúc nhảy vào những trận chém giết, coi đó là phương pháp để xử lý và xử lý xung đột về việc ai sẽ cai trị. Nhà Tống suy yếu, bị quyền thần Tiêu Đạo Thành tiêu diệt lập ra nhà Nam Tề (479). Được hơn 20 năm (502), một người em họ của Tiêu Đạo Thành là Tiêu Diễn diệt cháu chắt của anh họ mình, lập ra nhà Lương. Theo sách Mưu lược người xưa[23], những nhà sử học Trung Quốc đã thống kê ra: chỉ từ lúc cuối thời Đông Hán tới khi Lương Vũ Đế Tiêu Diễn lên ngôi đã có tầm khoảng chừng gần 300 người xưng vương hay xưng đế[24]. Điều đó đủ đã cho toàn bộ chúng ta biết mức độ loạn lạc của Trung Quốc từ thời Tam Quốc tới Nam Bắc triều.
Ở cả miền nam và miền bắc việt nam, tuy trận chiến tranh chấm hết nhưng bạo loạn, tranh chấp trong cung đình vẫn liên tục xẩy ra Một trong những người dân thân trong gia đình tộc.
Để chống họa ngoại thích, những vua Bắc Ngụy nêu lên lệ: trong những hoàng tử, ai được lập làm thái tử thì mẹ người đó phải chết. Nhưng tới Tuyên Vũ đế Nguyên Khác lại phá lệ vì yêu Hồ hậu, nên khiến cho mẹ thái tử Hủ được sống. Năm 515, Nguyên Khác chết, Nguyên Hủ lên thay. Quyền lực nhà Bắc Ngụy lập tức rơi vào tay Thái hậu nhiếp chính họ Hồ. Bà là người rất sùng đạo Phật, tuy vậy lại sử dụng thủ đoạn rất tàn độc với những người dân mà bà không thích, kể cả những người dân cùng gia tộc. Năm 528, bà hành quyết cả Nguyên Hủ vì Hủ không ngừng nghỉ muốn thoát khỏi tình trạng giám hộ của bà.
Lập tức, những tướng lãnh nổi loạn. Năm 530, Nhĩ Chu Vinh, một đại tướng đang cầm quân bên phía ngoài đã đem quân vào kinh thành giết chết Hồ Thái hậu và cả Nguyên Tử Du, vị vua kế vị mới vừa mới được bà lập nên. Từ đó đại loạn khởi đầu nổ ra.
Nhĩ Chu Vinh và em là Nhĩ Chu Triệu cùng hàng loạt vua Ngụy bù nhìn như Nguyên Diệp, Nguyên Cung, Nguyên Lãng, Nguyên Tu bị giết trong cuộc hỗn chiến. Hai quyền thần mới, vốn là thủ hạ của những lực lượng quân phiệt hỗn chiến, nổi lên trong chính trường sau khi lớp trước bị thủ tiêu là Cao Hoan và Vũ Văn Thái, chia nhau giữ đất Bắc Ngụy.
Tình trạng loạn lạc kéo dãn dẫn đến việc triều đình Bắc Ngụy bị phân thành hai là Đông Ngụy và Tây Ngụy vào năm 534. Tuy nhiên, cả hai triều đình này sẽ không còn tồn tại được lâu, vì quyền lực tối cao thực tiễn đều nằm trong những tướng lĩnh quân sự chiến lược. Ở phía đông, Cao Hoan khống chế Đông Ngụy, phía tây Vũ Văn Thái thao túng Tây Ngụy. Năm 550 con thứ Cao Hoan là Cao Dương đã phế truất vị vua duy nhất của triều Đông Ngụy là Nguyên Thiện Kiến để lên làm vua, lập nên triều đình Bắc Tề vào. Không lâu tiếp theo đó, ở Tây Ngụy, quyền thần Vũ Văn Giác (con Vũ Văn Thái) ép vị vua ở đầu cuối của nhà Tây Ngụy là Nguyên Khuếch nhường ngôi cho mình vào năm 557, lập nên nhà Chu, sử gọi là Bắc Chu.
Các vị vua của Bắc Chu không ngừng nghỉ lại ở này mà tiếp tục thực thi những chiến dịch quân sự chiến lược để đánh phá người láng giềng Bắc Tề. Vào năm 577, vua Bắc Chu là Vũ Đế Vũ Văn Ung tiêu diệt Bắc Tề, thống nhất miền bắc việt nam bằng vũ lực. Tuy nhiên, ngay tiếp theo đó Chu Vũ Đế mất, con trai ông là Chu Tuyên Đế lại mải chơi không thể giữ gìn được sự nghiệp và chết yểu.
Bản đồ Đại Vận Hà.
Một quý tộc người Hán là Dương Kiên đã sở hữu lấy quyền lực tối cao. Ông thẳng tay giết hại hoàng thất nhà Bắc Chu, dọn sạch con phố bước lên ngai vàng. Năm 581, ông phế truất vị vua ở đầu cuối của Bắc Chu là Vũ Văn Xiển, lên ngôi nhà vua, lập nên nhà Tùy. Chín năm tiếp theo, ông tiêu diệt vương quốc Trần ở phía nam, thống nhất toàn bộ Trung Quốc sau gần 300 năm phân liệt.
Tùy Văn đế
Từ cuối thời Tây Tấn đến thời đại Nam Bắc triều, những tộc thiểu số phía bắc và phía tây tiến vào Trung Nguyên, ảnh hưởng của văn hóa truyền thống kinh tế tài chính phong kiến của dân tộc bản địa trường kỳ chống áp bức và bóc lột, hình thành một sự hòa hợp chủng tộc mà dân tộc bản địa Hán là TT. Dân tộc Hán chạy về phía nam cũng đem theo công cụ sản xuất kỹ thuật sản xuất tiến bộ, nhân dân và sĩ phu cùng nhau cần mẫn xây dựng miền Nam làm cho miền Nam Trung Quốc lúc bấy giờ tăng trưởng cả về kinh tế tài chính và xã hội. Với xu thế xã hội lúc bấy giờ, Tùy Văn đế Dương Kiên tiến xuống phía nam diệt nhà Trần của Trần Thúc Bảo, đó là yếu tố kiện có lợi cho thống nhất Trung Quốc để xây dựng vương triều Tùy lấy dân tộc bản địa Hán làm chủ. Nhà Tùy tiếp tục thực thi những cuộc cải cách về kinh tế tài chính và chính trị. Những cuộc cải cách này đã và đang củng cố được nền thống trị mới, xúc tiến được sự tăng trưởng của miền Bắc Trung Quốc, phục hồi sản xuất, thế lực của nhà Tùy tăng thêm nhanh gọn. Năm 589, sau khi diệt được triều Trần, kết thúc cục diện chia cắt lâu dài, nhà Tùy đã thực thi hàng loạt chủ trương ổn định xã hội, tăng trưởng sản xuất. Tùy Văn đế thứ nhất đã trấn áp hết những thế lực phiến loạn và bạo động., tiêu diệt những mầm mống phản loạn, đồng thời vẫn tôn trọng những quý tộc Tiên Ty, lấy việc hòa hoãn để xử lý và xử lý xích míc Một trong những tập đoàn lớn lớn thống trị.
Theo đà tăng trưởng của nông nghiệp, Văn đế đã phái những quan đến nhiều nơi xem xét và chia lại ruộng đất, nhân dân đều phải có ruộng, nơi nào thiếu ruộng đất, họ buộc phải đi khẩn hoang, do đó diện tích s quy hoạnh cầy cấy tăng thêm nhanh gọn. Ngoài việc xử lý và xử lý yếu tố sức lao động và phân phối lại ruộng đất, còn thực thi bỏ những quận, lập những châu, cải tổ khối mạng lưới hệ thống pháp lý, trừng trị tham quan, xây dựng những kho dự trữ để phòng lúc đói kém trợ giúp nhân dân. Vương triều Tùy lúc đầu để triệu tập và nắm vững vật chất củng cố cơ quan ban ngành thường trực TW, đã thi hành nhiều giải pháp tiến bộ, dân chúng tuân theo, nhiệt huyết góp phần sức người sức của để xây dựng giang sơn.
Về mặt công nghiệp, triều đình đặc biệt quan trọng để ý quan tâm đào mương, sông ngòi, nối những dòng sông với nhau. Ví dụ như việc nối Hoàng Hà với sông Vị tạo nước tưới, đồng thời cũng tạo Đk cho việc thông thương. Một trong những tiêu chuẩn để nhà Tùy tăng thêm sức lực là khẩn điền và tăng thêm nhân khẩu. Mục đích tăng nhân khẩu là để là để lấy người lao động và tương hỗ update vào quân đội thường trực, vì thuở nào gian dài trận chiến tranh liên miên nên dân số quá hao hụt. Những tài sản do nhân dân lao động làm ra để nuôi dưỡng tập đoàn lớn lớn thống trị thì nay nhà Tùy đã đem phân phát bớt cho dân chúng, nên cơ quan ban ngành thường trực được dân tin, củng cố. Những tiến bộ trên chỉ được duy trì và thực thi khi Văn đế nắm quyền, còn khi Tùy Dạng đế lên kế vị thì đang không hề.
Tùy Dạng đế
Năm 604, Dương Quảng lên ngôi, lấy niên hiệu là Đại Nghiệp (大業). Do sự tăng trưởng của kinh tế tài chính xã hội thời kì đầu nhà Tùy, nhờ việc cần mẫn của vua cha, vương triều đã tích lũy được nhiều của cải. Nhưng Dạng đế lại đi ngược chủ trương của cha, tàn bạo bóc lột nhân dân, mặt khác tiến hành những cuộc trận chiến tranh xâm lược, chinh phạt. Dạng đế bỏ nhiều tiền của để xây dựng kinh đô Lạc Dương, hoàng cung thành quách nguy nga, bắt dân lên rừng xuống biển để tìm thú quý, cá đẹp, cây lạ để đem về nuôi ở vườn Ngự Uyển. Tây Uyển ở gần Lạc Dương, chu vi đến 200 dặm, có hồ lớn chu vi hơn 10 dặm, có cả núi giả. Để thỏa mã thú vui, Dạng đế đã bắt dân tìm hàng triệu con đom đóm cho vào vườn Ngự Uyển để thay cho ánh đèn, tăng vẻ đẹp cho vườn lạ. Bên cạnh đó, Dạng đế đã phát động những cuộc trận chiến tranh xâm lược Cao Câu Ly, chỉ toàn thất bại. Bao sức người sức của mà Văn đế dày công vun đắp đến thời Dạng đế đã biết thành hủy hoại, cơ nghiệp nhà Tùy tan rã. Dân chúng không biết nhờ vào đâu mà sống, liền nổi dậy chống lại triều đình ở khắp mọi nơi. Năm 616, Tùy Dạng đế trước những cuộc khởi nghĩa của nông dân, vẫn chưa chịu nhận ra, lại tuần du xuống Giang Đô. Thuyền rồng của Dạng đế còn chưa về đến Giang Đô, thì đường trở lại ở phía bắc đã biết thành cắt đứt. Năm Đại Nghiệp thứ 13 (617), Dạng đế bị thống lĩnh Cấm vệ quân là Vũ Văn Hóa Cập sát hại. Vương triều Tùy dựng được 38 năm bị diệt vong.
Một tấm bia khắc những dòng chữ thư pháp của Hoàng đế Thái tông.
Năm 618, cuộc nội chiến kết thúc, Đường quốc công Lý Uyên là người thắng trận. Ông tái thống nhất Trung Quốc, mở đầu thời đại nhà Đường và được tôn xưng là Đường Cao Tổ. Tuy nhiên, những con ông lại đánh nhau để giành quyền thừa kế ngai vàng. Hai người con trai của ông là Lý Kiến Thành và Lý Nguyên Cát đã thiệt mạng trong cuộc tranh giành quyền lực tối cao này. Lý Uyên chỉ từ một sự lựa chon duy nhất là Lý Thế Dân, con trai dòng đích duy nhất còn sống sót.[25] Năm 626, Lý Uyên nhường ngôi cho Lý Thế Dân, người mà về sau đã đưa giang sơn Trung Quốc quay trở lại thời thịnh vượng và vàng son.
Trinh Quán chi trị (626 – 649)
Đường Cao Tông và Võ Tắc Thiên (650 – 705)
Tuy nhiên, người thừa kế của Thái Tông Lý Thế Dân là Cao Tông lại là một người ốm yếu nhu nhược, và là nguyên nhân làm cho Trung Quốc rơi vào xung đột và giết chóc. Quá trình hỗn loạn này khởi đầu khi người thiếp của Cao Tông là Võ Tắc Thiên, tìm cách thúc đẩy ông ta đưa bà lên thay hoàng hậu. Võ Tắc Thiên dùng những phương cách truyền thống cuội nguồn để tống khứ những kẻ đối nghịch: bà giết hoàng hậu cùng một số trong những kẻ khác. Võ Tắc Thiên trở thành Hoàng hậu, và bà đày ải, giết hại và bắt hàng trăm quan chức lớn tuổi tự sát.
Võ Tắc Thiên, vị nữ Hoàng đế duy nhất trong lịch sử Trung Quốc.
Vua Cao Tông phải chịu một sự khủng hoảng rủi ro không mong muốn cục bộ trong 11 năm cầm quyền của tớ, trở nên yếu ớt và tầm thường. Võ Hậu củng cố hơn thế nữa quyền lực tối cao của tớ. Bà giết những tôn thất họ Lý mà bà xem là đối thủ cạnh tranh cạnh tranh, và bà đưa những thành viên gia tộc của tớ lên nắm quyền. Năm 690, bà phế truất chính người con của tớ là Lý Đán để tự mình lên làm vua khi đã 67 tuổi, lập nên một triều đình ngắn ngủi với thương hiệu là Chu.
Võ Tắc Thiên là vị Nữ nhà vua duy nhất trong lịch sử Trung Quốc. Bằng cách sử dụng những kẻ chỉ điểm, bà lập lên một cơ quan ban ngành thường trực cai trị nhờ vào sự sợ hãi. Bà thanh lọc những trí thức Khổng giáo và những thành phần chống đối khác. Nhưng bà cũng xây dựng lên một nền tảng chính trị bằng phương pháp phục vụ đủ những nhu yếu công cộng và thăng chức cho những vị quan ủng hộ mình. Bà rất sùng kính đạo Phật và triệu tập quanh mình những người dân đàn ông sùng đạo như bà, những nhà sư và ra lệnh dựng chùa ở mọi quận huyện.
Khi tuổi đã già, nữ hoàng họ Võ mất dần quyền trấn áp triểu đình, và năm 705 những quan lại ở triều buộc bà rút lui để trả lại ngôi vua cho một người con của bà là Lý Hiển, vốn đã biết thành bà phế truất vào năm 684.
Biến loạn trong hoàng tộc (705 – 712)
Trung Tông Lý Hiển trở lại ngai vàng và cai trị tới tận khi ông chết vào năm 710 – vợ ông, hoàng hậu họ Vi, bị nghi ngờ đã đầu độc ông. Vi hậu tìm cách cai trị in như Võ hậu. Bà bán chức tước và quyền làm sư sãi, và bà cũng đứng đằng sau những vụ tham nhũng trong triều. Bà đã tạo ra những đối thủ cạnh tranh cạnh tranh mà bà không thể tiêu diệt, và họ đã tập hợp lực lượng để làm cuộc thay máu chính quyền giết chết Vi hậu, đưa vị vua vốn cũng trở nên Võ Tắc Thiên phế truất là Lý Đán trở lại ngai vàng.
Đến lượt những liên minh nó lại đánh nhau. Tuy nhiên, cuộc tranh giành quyền lực tối cao nhanh gọn kết thúc với ưu thế tuyệt đối của một hoàng tử nhà Đường, người được thừa kế ngôi vua vào năm 712, Huyền Tông Lý Long Cơ.
Thịnh Đường (712 – 755)
Huyền Tông lên nắm quyền ở tuổi 28 và ở ngôi 44 năm. Ông năng động và can đảm và mạnh mẽ và tự tin, và dưới thời ông, sự thịnh vượng quay trở lại. Nhưng vào trong năm cuối đời ông ngày càng bị lôi cuốn vào tư tưởng Đạo giáo và không quan tâm đến cai trị nữa. Sau năm 745 ông say mê một người thiếp của tớ là Dương Quý Phi và bỏ rơi triều chính. Triều đình trở nên hỗn loạn bởi sự tranh giành ảnh hưởng của những đại thần trong triều và những quân phiệt địa phương. Trung Quốc nhanh gọn lại rơi vào tình trạng suy sụp.
Năm 715, những lực lượng Hồi giáo vượt mặt Trung Quốc ở Trung Á, cắt đứt con phố dẫn tới phía tây và Ấn Độ của Trung Quốc. Những người Hồi giáo thay thế người Trung Quốc trong vị thế ảnh hưởng thống trị dọc theo Con đường tơ lụa, và những tiểu quốc bộ tộc ở biên giới Trung Quốc từ từ có nhiều ảnh hưởng. Năm 755, An Lộc Sơn, một vị tướng có nguồn gốc Đột Quyết và là tình nhân của Dương Quý Phi tiến đánh kinh thành Trường An, buộc Huyền Tông và triều thần phải lưu vong. Cuộc bạo loạn này tuy chỉ kéo dãn trong 8 năm (756-763) và con Huyền Tông là Lý Hanh ở đầu cuối cũng lấy lại được ngai vàng, nhưng cuộc tranh quyền lực tối cao Một trong những đại thần TW và những tiết độ sứ địa phương vẫn trình làng nóng giãy.
Trong cuộc tranh giành quyền lực tối cao triều đình, bất thần trỗi lên một lực lượng thứ ba. Đó là nhóm những vị hoạn quan. Nhóm này tỏ ra biết những luồn lách khôn khéo, tận dụng của hai bên kia để nắm được quyền lực tối cao triều đình. Ở trong năm cuối của triều Đường, những hoạn quan hoàn toàn thao túng triều đình, thậm chí còn hoàn toàn có thể lựa chọn người sẽ lên làm vua. Trong 22 vị nhà vua của nhà Đường, thì đã có 10 vị do những hoạn quan lập nên. Tất cả đều ở trong năm ở đầu cuối của triều Đường.
Mầm mống suy vong xuất hiện
Từ năm 742 (niên hiệu Thiên Bảo), Huyền Tông sa vào hưởng lạc, đồng thời giai cấp thống trị nhà Đường cũng luôn có thể có môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường xa hoa. Sự tiêu pha tiêu tốn lãng phí của triều đình tuy vậy lại trái ngược với đời sống của dân chúng do họ đã biết thành vắt kiệt qua sưu cao thuế nặng khiến nhiều người bỏ trốn, chính sách binh dịch lại trở nên nặng nề để phục vụ cho những trận chiến với những nước khác.
Trong triều đình, lực lượng hoạn quan khởi đầu có nhiều quyền hành, vua lại tin dùng gian thần Lý Lâm Phủ (683 – 753) vốn là người chỉ giỏi xu nịnh, ngoài ra dòng họ của Dương Ngọc Hoàn là vợ yêu của vua cũng luôn có thể có thế lực vững mạnh trong triều, đứng đầu là Dương Quốc Trung, là người không khác gì Lý Lâm Phủ. Lý Lâm Phủ kiến nghị Huyền Tông nêu lên chủ trương tiết độ sứ, chuyên nghiệp hóa binh lính vùng biên cương làm cho quyền lực tối cao triều đình không hề đủ sức trấn áp phiên trấn gây ra tình trạng “trong nhẹ ngoài nặng”, đấy là mầm mống cho loạn An Lộc Sơn bùng nổ. Những đại thần trung lương không hề được tin dùng khởi đầu rút khỏi triều đình gần hết. Nền tảng của Khai Nguyên thịnh thế đã biết thành chính một tay Huyền Tông hình thành và phá hủy.
Tại vùng Hà Bắc triệu tập nhiều người dân tộc bản địa thiểu số triệu tập sinh sống hầu hết gồm người Khiết Đan và Đột Quyết, họ vốn chỉ thuần phục nhà Đường trên danh nghĩa, từ thập niên 40 của thế kỷ 8 quan hệ giữa triều đình với những người thiểu số Đông Bắc lại diễn biến theo khunh hướng xấu, mở đường cho An Lộc Sơn khởi loạn từ khu vực này. Ở Tây Vực nhà Đường đại bại trong trận Talas trước người Hồi Giáo (751), làm cho Tây Vực không hề phụ thuộc nhà Đường nữa. Hai khu vực nhạy cảm nhất của triều đình (Tây Bắc và Đông Bắc) đã gần như thể thoát ly cơ quan ban ngành thường trực TW làm cho triều đình bị rình rập đe dọa nặng nề về mặt bảo mật thông tin an ninh.
Loạn An – Sử (755 – 762)
Tạm trị lần 1 (762 – 820)
Từ sau loạn An – Sử, nhà Đường khởi đầu suy vi liên tục khi tận mắt tận mắt chứng kiến quyền lực tối cao của những tiết độ sứ địa phương ngày càng ngày càng tăng, đồng thời quyền lực tối cao của thế lực hoạn quan nổi lên từ lúc cuối thời Đường Huyền Tông khởi đầu thao túng triều đình và lấn át cả quyền quyết định hành động của nhà vua, khiến nhà vua phải tiến hành những chiến dịch để tiêu diệt những hoạn quan lộng quyền. Các vua Đường từ Túc Tông đến Hiến Tông hầu như đều là những nhà vua có khả năng, tuy nhiên những căn bệnh của đế quốc đã biết thành loạn An – Sử làm cho trở nên trầm trọng làm cho những nỗ lực của triều đình chỉ đủ sức duy trì được ngai vàng. Trong thời kỳ này, tiêu biểu vượt trội là yếu tố biến Phụng Thiên do những trấn nổi dậy làm mưa làm gió đã khiến Đường Đức Tông phải chạy khỏi kinh thành đến Phụng Thiên (783) và cuộc loạn chính của tập đoàn lớn lớn hoạn quan buộc Đường Thuận Tông phải thoái vị (806), cuộc Vĩnh Trinh duy tân do ông khởi xướng cũng trở nên tạm ngưng. Dù vậy những nỗ lực của tớ đã tạo ra thuở nào kỳ ổn định tương đối kéo dãn 58 năm (762 – 820), mà đỉnh điểm là Nguyên Hòa trung hưng dưới thời Đường Hiến Tông (805 – 820), đấy là thời kỳ những tiết độ sứ quy thuận triều đình trước lúc cát cứ trở lại sau khi Hiến Tông qua đời.
Tan rã lần 1 (820 – 846)
Sau Nguyên Hòa trung hưng nhà Đường bước vào quy trình tan rã bước đầu khi Đường Mục Tông lên ngôi và tiếp theo đó là ba người con trai của ông (Kính Tông, Văn Tông và Vũ Tông), thời kỳ này kéo dãn 26 năm từ 820 đến 846 khi những tiết độ sứ trở lại uy hiếp triều đình và hoạn quan thực thi việc giết vua (Kính Tông bị hoạn quan Lưu Khắc Minh ám sát). Đường Văn Tông và Vũ Tông đã thực thi một số trong những cải phương pháp để cứu vãn đế quốc nhưng mang lại hiệu suất cao thấp, sự biến Cam Lộ dưới thời Văn Tông đang không thể tiêu diệt được hoạn quan khiến nhà vua bị hoạn quan quản thúc cho tới lúc qua đời. Đường Vũ Tông tiến hành chiến dịch đàn áp tôn giáo nhưng không đem lại hiệu suất cao thiết thực mà chỉ gây thêm sự bất mãn trong nhân dân. Trong thời Vũ Tông Lý Viêm, vốn là người theo Đạo giáo, ông cho ngừng hoạt động chùa Phật giáo, bắt sư sãi đạo Phật phải hoàn tục và tịch thu hàng triệu mẫu đất trồng trọt cho nhà nước sử dụng. Đạo Phật ở Trung Quốc sống sót nhưng không bao giờ đạt lại được mức cũ, trong lúc đối thủ cạnh tranh cạnh tranh của Phật giáo, Khổng giáo lại hồi sinh lại trong giới trí thức.
Đạo giáo tuy được trọng dụng nhưng không phát triểu được thành quốc giáo. Tuy nhiên, những người dân theo Đạo giáo đã kiếm lợi được từ việc thực thi những thí nghiệm hóa học. Những người theo Khổng giáo xem đó như thể một phần của yếu tố thô tục của Đạo giáo – như thuộc về những người dân dân dã. Những nhà Nho vốn có thành kiến xấu về khoa học, điều này đã làm cho khoa học ở Trung Quốc chậm tăng trưởng. Nho giáo tin tưởng việc học tập tốt nhất là dành riêng cho văn học và lịch sử – những kiểu văn học và lịch sử của tớ.
Tạm trị lần 2 (846 – 859)
Giai đoạn tan rã bước đầu trong thời điểm tạm thời kết thúc khi Đường Tuyên Tông lên ngôi (846-859), ông vốn là con thứ 13 của Hiến Tông và đã sống an vị với tước hiệu Quang Vương trong suốt triều đại của anh ông (Mục Tông) và những con của Mục Tông, trong thời kỳ này ông thường sẽ là bị đần. Nhưng Tuyên Tông đã khởi đầu hoàng vị của tớ với việc thông sáng và mẫn tiệp lạ lùng, làm cho những hoạn quan đưa ông lên ngôi – những kẻ thủ đoạn muốn chọn người đần độn để dễ bề thao túng, kinh hoàng tột độ. Vì thế trong thời này quyền hành của chúng trong thời điểm tạm thời bị thu hẹp. Năm 847, nhà Đường thu phục được những vùng lãnh thổ bị Thổ Phiên chiếm hữu được sau loạn An – Sử. Thời kỳ này được gọi là Đại Trung tạm trị. Tuyên Tông được nhìn nhận là nhà vua giỏi thứ ba của nhà Đường sau Thái Tông và Huyền Tông.
Năm 859, Tuyên Tông mắc bệnh do lạm dụng đan dược nhằm mục đích mong trường sinh bất tử. Ông đã dự tính lập con thứ tư Lý Tư làm người kế vị, nhưng phút ở đầu cuối Lý Ôn – người con vốn không được ông yêu quý đã lên ngôi sau khi Tuyên Tông băng đột ngột. Đường Ý Tông sớm tỏ ra là người nối ngôi không phù phù thích hợp với lối sống xa xỉ, bỏ bê triều chính. Nhà Đường bước vào quy trình tan rã lần hai trước lúc sụp đổ hoàn toàn, quy trình này kéo dãn 47 năm (860 – 907).
Tan rã lần 2 (860 – 907)
Điểm nổi trội vương triều Ý Tông là yếu tố xa xỉ và lòng sùng mộ Phật giáo cao độ của nhà vua. Nhưng tối thiểu dưới thời ông những cuộc nổi loạn nhỏ như loạn Khang Toàn Thái nhanh gọn được dập tắt, đế quốc vẫn giữ được sự ổn định trên danh nghĩa. Vua Đường Hy Tông (873-888) kế vị là một thiếu niên chỉ chuyên tâm vào những trò vui chơi và thể thao trong cung cùng những hoạn quan, ông không dành sự quan tâm nào đến những lời chú ý nghiêm trọng từ những đại thần, triều đình có thực thi một số trong những hoạt động và sinh hoạt giải trí xoa dịu nạn đói đang lan tràn nhưng không mấy hiệu suất cao. Thời kỳ tan rã lần hai này tận mắt tận mắt chứng kiến những sự kiện thảm khốc nhất trong lịch sử nhà Đường gồm có sự biến Bàng Huân và đỉnh điểm là loạn Hoàng Sào (875 – 884) đã đánh một đòn trí mạng vào chút quyền lực tối cao còn sót lại của nhà Đường, đã tàn phá nghiêm trọng trên toàn lãnh thổ gồm có cả Quảng Châu Trung Quốc, là một TT ngoại thương quan trọng của cơ quan ban ngành thường trực. Vua Đường Hy Tông đã phải chạy trốn trước sự việc uy hiếp của quân nổi loạn, một sự kiện tương tự như cuộc trốn chạy của Đường Huyền Tông trong loạn An – Sử hơn 100 năm trước đó. Hoàng Sào thậm chí còn đã sở hữu lĩnh được được Trường An, xưng đế và đặt quốc hiệu Đại Tề, hình thức bề ngoài tuy hô hào vì bách tính nhưng triều chính mau chóng hủ bại ngay lúc chiếm hữu được kinh đô, chỉ biết tàn sát dân chúng. Tuy cuộc nổi loạn ở đầu cuối bị dẹp tan nhưng một tướng của Hoàng Sào đã đầu hàng triều đình là Chu Ôn đã nhanh gọn nắm được quyền trong triều, sau này Chu Ôn cướp ngôi và thành Thái Tổ Nhà Hậu Lương.
Đường Chiêu Tông (888 – 904) là em Hy Tông được Dương Phục Cung đưa lên nối ngôi đã tiến hành những hoạt động và sinh hoạt giải trí sinh hoạt quân sự chiến lược để cứu vãn đế quốc khỏi sụp đổ và chia cắt nhưng đều phản tác dụng. Thông minh và anh tuấn lạ thường như tổ phụ mình là Huyền Tông, cũng như ông nội Tuyên Tông, ông đã dấy nên niềm kỳ vọng trong triều đình và dân chúng về một sự phục hưng mới, nhưng tình trạng đế quốc Đường đã quá bi đát để thay đổi. Thời gian 16 năm ở ngôi của ông là một quy trình phân ly – tái hợp trong quan hệ với những tiết độ sứ, quy trình này sẽ không còn thành công xuất sắc trong việc giúp nhà Đường khỏi sụp đổ mà chỉ định hình ra những vùng lãnh địa sẽ chính thức ly khai sau năm 907. Tuy nhiên ở góc cạnh nhìn tích cực, những nỗ lực của Chiêu Tông đã làm cho quyền lực tối cao của nhà Hậu Lương rất là hạn chế sau khi xây dựng, chỉ quản trị và vận hành được vùng Hoa Bắc, và triều Đường vẫn còn đấy được sự kỳ vọng phục hưng từ những tiết độ sứ khác, chỉ khi đang không còn kỳ vọng họ mới khởi đầu xưng đế và lập quốc. Ban đầu Chiêu Tông tiến công hai tiết độ sứ Trần Kính Tuyên ở Tứ Xuyên và Lý Khắc Dụng ở Sơn Tây nhưng thất bại, khiến triều đình rơi vào khánh kiệt, tuy nhiên năm 891, Vương Kiến đã vượt mặt được Trần Kính Tuyên và trấn áp Tứ Xuyên. Sau đó hoạn quan Dương Phục Cung xích míc với vua và nổi loạn tại Sơn Nam tây đạo, năm 892 Lý Mậu Trinh vượt mặt họ Dương và chế nhạo nhà vua kém cỏi. Năm 893, Chiêu Tông tức giận điều quân đánh họ Lý nhưng cũng thất bại, vua phải cho ông nắm quyền trên những quân mà ông ta mong ước. Năm 896, Lý Mậu Trinh đưa quân đến Trường An uy hiếp nhà vua, Chiêu Tông chạy đến Hoa Châu, chịu sự giám sát của Hàn Kiến – vốn là liên minh của Lý Mậu Trinh. Năm 898, Chiêu Tông giảng hòa với Mậu Trinh về lại Trường An. Dù có những hành vi lạm dụng quyền hành, Lý Mậu Trinh lại là một tiết độ sứ trung quân, những chiến dịch của ông hầu hết nhằm mục đích chiếm sự tin tưởng của nhà vua.
Sau khi về kinh đô, Chiêu Tông trở nên trầm cảm, ông giết một số trong những hoạn quan khiến họ lo sợ và tiến hành binh biến trong cung buộc ông thoái vị để nhường ngôi cho con trưởng là Lý Dụ vào năm 900, tuy nhiên Thôi Dận link với Chu Ôn đã phục vị cho ông vào năm 901, những hoạn quan gây loạn đều bị giết. Tuy nhiên ngay tiếp theo đó, quyền lực tối cao của hoạn quan lại nổi lên, Thôi Dận giục Chu Ôn tiến quân về Trường An tiêu diệt hoạn quan vì thế hoạn quan buộc vua cùng hoàng gia chạy đến Phượng Tường. Chu Ôn tiếp theo đó hạ thành Phượng Tường. Hoàng đế rơi vào sự trấn áp của Chu Ôn.
Năm 903, lực lượng hoạn quan bị Chu Ôn đồ sát toàn bộ khi ông ta và nhà vua trở về Trường An. Sang năm 904, Chiêu Tông bị Chu Ôn ép dời đô đến Lạc Dương, ông nỗ lực bí mật liên lạc để lôi kéo sự giúp sức từ những tiết độ sứ hùng mạnh khác ví như Lý Khắc Dụng và Dương Hành Mật nhưng không được vấn đáp cũng như tương hỗ ngay lúc đó. Vào cùng năm này, Chu Ôn cho những người dân ám sát ông và lập con là Lý Tộ lên ngôi, tức Đường Ai Đế (904 – 907).
Ai Đế ở ngôi trong ba năm ở đầu cuối của Nhà Đường, ghi lại sự kết thúc hoàn toàn quyền lực tối cao của nhà vua. Ngay năm tiếp theo (905), Chu Ôn tiến hành giết sạch những quan lại triều đình gồm khoảng chừng 30 người và ném xác xuống sông, đây gọi là Bạch Mã chi họa. Sau đó, toàn bộ những con của Chiêu Tông cũng trở nên giết nốt, chỉ từ sót lại Ai Đế. Cuối cùng năm 907, Chu Ôn buộc Ai Đế nhượng vị, nhà Đường chính thức diệt vong.
Ai Đế bị đưa tới Sơn Đông và bị quản thúc ngặt nghèo trong một phủ có hàng rào kẽm gai xung quanh. Đến năm 908, Chu Ôn giết nốt ông bằng rượu độc. Ai Đế hoàn toàn có thể là người ở đầu cuối trong hoàng tộc Đường ở Hoa Bắc còn sống đến thời gian lúc đó. Tuy nhiên kĩ năng vẫn còn đấy nhiều thành viên hoàng tộc vẫn sống sót tại Giang Nam, nơi nằm ngoài tầm trấn áp của nhà Hậu Lương.
Nhà Hậu Đường (923 – 936) sau này xây dựng trên danh nghĩa kế tục nhà Đường nhưng những vua Hậu Đường chỉ là những người dân được ban cho quốc tính (họ Lý) trong lúc họ là người Sa Đà – một dân tộc bản địa Đột Quyết. Sự duy trì quyền lực tối cao của tớ Lý thật sự hoàn toàn có thể đã được tiếp tục ở Giang Nam khi Lý Biện xây dựng nước Nam Đường (937 – 975) sau khi Hậu Đường sụp đổ, ông tự xưng là cháu nhiều đời của Đường Hiến Tông dù ít có bằng cớ nào chứng tỏ. Nam Đường đang trở thành vương quốc mạnh và văn minh nhất ở phương nam, vào thời kỳ đầu nước này thậm chí còn còn tồn tại khả năng tiến hành Bắc phạt nhưng ở đầu cuối đã chịu thất bại trước nhà Tống.
Năm 907 sẽ là năm bản lề trong lịch sử Trung Quốc khi nó mở ra một quy trình dài suy thoái và khủng hoảng về kĩ năng kháng cự của người Hán trước những dân tộc bản địa xung quanh, và cũng kết thúc thời kỳ vinh quang nhất của Trung Quốc. Các triều đại nhà Tống, nhà Minh dù thống nhất được lãnh thổ nhưng không thể lấy lại được uy danh như trước kia và ở đầu cuối bị vượt mặt bởi người Mông Cổ, Nữ Chân.
Một bức tranh trong Hàn Hi Tái dạ yến đồ được họa sỹ Cố Hoành Trung vẽ trong thời Ngũ đại Thập quốc.
Năm 907, một lãnh chúa là Chu Ôn lật đổ ngai vàng nhà Đường và lập lên triều Lương, một trong năm triều đại ngắn ngủi tiếp theo đó nhau thống trị bắc Trung Quốc trong nửa thế kỷ: Hậu Đường (923-936), Hậu Tấn (936-947), Hậu Hán (947-950), Hậu Chu (951-959). Ở phía nam, những lãnh chúa cát cứ vùng đất của tớ và lần lượt xây dựng mười tiểu quốc nhỏ và không ngừng nghỉ tìm kiếm phương phương pháp để thôn tính lẫn nhau: Tiền Thục, Hậu Thục, Ngô, Ngô Việt, Nam Đường, Mân, Sở, Nam Hán, Nam Bình. Tới năm 951, một hoàng thân nhà Hậu Hán chiếm giữ vùng Thái Nguyên lập ra nước Bắc Hán. Thời kỳ này, người Trung Quốc gọi là Ngũ Đại Thập Quốc.
Ở cực bắc Trung Quốc, những bộ tộc người du mục và bán du mục nhiều sắc tộc đã thống nhất lại thành một vương triều vào năm 916, một cơ quan ban ngành thường trực chiếm hữu nô lệ hoàn hảo nhất với tên thường gọi là Khiết Đan, đôi lúc gọi là Liêu. Thậm chí, họ còn tăng trưởng thế lực mạnh mẽ và tự tin, chiếm hữu của người Trung Quốc vùng lãnh thổ cực bắc, vùng đất gồm có cả thành phố Bắc Kinh ngày này, tới tận khi nhà Tống chấm hết được cục diện chia cắt mười nước vẫn không lấy lại được vùng đất đó.
Thống nhất lãnh thổ
Tống Thái tổ.
Năm 960, trong lúc Trung Quốc ở vào tình trạng rối ren, vị tướng phụ trách bảo mật thông tin an ninh nơi cung cấm ở thủ đô mới Khai Phong là Triệu Khuông Dận nhân khi vua nhà Hậu Chu mới lên ngôi còn bé, bèn làm binh biến lên làm vua. Ông lập ra Nhà Tống.
Tống Thái Tổ cai trị trong 16 năm. Ông có công lớn trong việc thống nhất lãnh thổ Trung Quốc trở lại, chấm hết thời Ngũ Đại đầy chia cắt. Trước khi Tống Thái Tổ đánh dẹp, những nước phía nam đã tự triệt hạ lẫn nhau và chỉ từ lại Nam Đường, Nam Hán, Nam Bình và Hậu Thục. Ông ra quân tiêu diệt những nước này. Trong 10 nước trước kia chỉ từ lại Bắc Hán và vùng đất Yên Vân mà Thạch Kính Đường đã dâng cho những người dân Khiết Đan năm 936 là chưa Phục hồi được.
Ông và người tiếp theo đó (em ông, là vua Tống Thái Tông) thống nhất những phần lãnh thổ Trung Quốc không biến thành người quốc tế cai trị – chinh phục từng quận huyện, và ngăn cản quân lính không cướp bóc dân địa phương, ân xá cho những thủ lĩnh quân đội địa phương đã chống lại ông. Các thủ lĩnh địa phương được cho về nghỉ với khoản lương hưu lớn, và họ bị thay thế bởi những quan hành chính dân sự. Kiểu chính trị giết hại và trận chiến tranh dường như đã kết thúc.
Thời kỳ thịnh vượng và đỉnh điểm văn hóa truyền thống
Mặt cắt bên trong của một chiếc đồng hồ đeo tay thiên văn học ở phủ Khai Phong.
Sự thống nhất về chính trị giúp mang lại sự thịnh vượng. Các nguồn lợi dưới thời nhà Tống lớn gấp ba lần thời nhà Đường. Cuộc sống dễ chịu và tự do tăng trưởng, và nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp nảy nở với việc tăng trưởng dân số. Các thành phố – thủ đô văn hóa truyền thống – trở nên đông đúc hơn. Những người chủ đất cũng mò về đấy, và những người dân giàu sang thì hàng đống. Các khu vườn điểm tô cho thành phố. Có những TT vui chơi, với những quán trà hay rượu, những nhà chứa, rạp hát, múa rối, xiếc và tung hứng – trong lúc có rất ít người lo ngại về tính chất trái đạo đức của tình trạng thái quá. Trung Quốc xây dựng một nền công nghiệp sắt lớn – nền tảng cho một xã hội công nghiệp tân tiến. Sản lượng gang thường niên của tớ gấp hai sản lượng của Anh vào trong năm 1700. Các tàu buôn Trung Quốc có số lượng rất rộng, và ngày càng tăng. Số lượng thương mại tăng thêm. Nhưng Trung Quốc vẫn ở dưới ảnh hưởng của Khổng giáo, và những nhà Nho không coi trọng thương mại.
Ở Trung Quốc, khi một ai đó có tiền dư từ thương mại thì thay vì góp vốn đầu tư vào sản xuất anh ta lại mua mảnh đất nền trống và tiếp theo này được kính trọng. Một vị thương gia độc lập và sáng tạo ở Trung Quốc không tìm cách tăng ảnh hưởng chính trị và quyền lực tối cao như ở Anh. Vì thế cả thương mại tư nhân và doanh nghiệp công nghiệp tư nhân không hề tăng trưởng. Dưới thời nhà Tống, những doanh nghiệp không thuộc nhà nước được tăng trưởng tự do nhưng những nhà buôn vẫn tùy từng quan chức chính phủ nước nhà. Việc trả cho họ một phần coi như thể góp phần cho hoạt động và sinh hoạt giải trí của chính phủ nước nhà và quà cáp thành viên là việc làm bắt buộc khi làm ăn. Các doanh nghiệp tư nhân trồng trọt và marketing thương mại nhỏ lẻ tăng trưởng nhưng không theo phong cách tích lũy tài sản thiết yếu cho việc tăng trưởng tư bản. Trung Quốc vẫn là một nước nông nghiệp với giới nhà nho và một chút ít ít người thuộc những trường phái khác. Con đường tốt nhất để tăng trưởng cho một người thông thường là vào quân đội. Con đường vào chính phủ nước nhà – thao tác hành chính – vẫn bị ngăn ngừa riêng với những người dân đó nếu họ không thuộc những mái ấm gia đình giàu sang.
Như ở hầu hết những nền văn minh khác, phụ nữ không còn tài năng sản, và họ không được giáo dục. Hơn nữa kĩ năng thao tác của tớ cũng trở nên hạn chế. Việc bó chân trở thành mốt. Nó bắt nguồn từ tầng lớp quý tộc. Việc đã có được một bàn chân nhỏ, biến dạng được đàn ông xem là gợi tình, và kĩ năng phục vụ cho một phụ nữ không thể đi lại mà không được giúp sức sẽ là tín hiệu của yếu tố giàu sang. Nhanh chóng, đàn ông tại tầng lớp dưới cũng thích phụ nữ có cái chân kiểu đó, và nó trở thành thông tục tới mức những người dân phụ nữ có bàn chân thông thường bị xem là quái đản. Bó chân là một quy trình dài và đau đớn trong thời hạn tăng trưởng của cô nàng. Và ngoài những sự rất khó chịu cho việc tạo ra đôi chân biến dạng, nó còn làm giảm kĩ năng lao động của phụ nữ, họ chỉ hoàn toàn có thể đi tập tễnh trong nhà và làm nội trợ.
Trung Quốc đang ở đỉnh điểm về kinh tế tài chính và văn hóa truyền thống. Họ có giấy viết, máy in di tán được và ngành in. Trung Quốc có thuốc súng, vũ khí bằng sắt kẽm kim loại và những thứ sơ khai của tên lửa. Nhưng về mặt quân sự chiến lược Trung Quốc không mạnh. Các quan chức bản thân là nhà Nho là những người dân phụ trách về sự việc yếu kém của quân đội. Tầng lớp Nho giáo ưu tứ luôn muốn có hòa bình. Họ coi binh lính là nhóm người thấp nhất trong mọi nhóm. Rèn luyện thể chất và những kỹ năng chiến đấu không được quý trọng. Trung Quốc có quân đội nhưng không còn tầng lớp chiến binh chuyên nghiệp, và quân đội của tớ cũng trở nên sao lãng, ít quan tâm tới những giải pháp tác chiến. Các buổi tập trận và kỷ luật quân đội bị coi nhẹ. Trung Quốc tìm cách thỏa mãn nhu cầu nhu yếu quân sự chiến lược của tớ bằng phương pháp mướn lính đánh thuê nhưng bản thân điều này chưa đủ xử lý và xử lý tình hình.
Tính tự phụ và sự yếu kém quân sự chiến lược
Tính tự phụ của tầng lớp ưu tú Trung Quốc làm họ tin rằng họ tránh việc phải kiểm soát và điều chỉnh lại thực tiễn quân sự chiến lược. Họ tin rằng những nước láng giềng sẽ nể sợ sự vĩ đại của Trung Quốc cùng với việc ưu ái của Thượng đế với họ. Thực thi Khổng giáo, họ tin rằng nếu vương quốc Trung Quốc chỉ việc đơn thuần và giản dị thực thi nhiều đạo đức hơn thì những vị vua láng giềng sẽ phải tỏ ra kính trọng Trung Quốc một cách khá đầy đủ, rằng họ sẽ công nhận vai trò đích thực của Trung Quốc như một siêu cường và sẽ phải nộp cống khá đầy đủ cho Trung Quốc.
Trung Quốc đang không thể đương đầu với thực sự rằng sức mạnh quân sự chiến lược của tớ đã luôn bị thử thách với những cuộc chạm trán liên tục với những người Khiết Đan, một dân tộc bản địa sống ở hầu hết vùng Mãn Châu và đang chiếm đóng vùng cực bắc của tớ. Sau khi nhiều lần bị người Khiết Đan vượt mặt, Tống Chân Tông, năm 1004 đã ký kết một thỏa ước với những người Khiết Đan, nhường lại vĩnh viễn cho những người dân Khiết Đan phần đất Trung Quốc mà người ta đang chiếm, gồm cả Bắc Kinh và ông đồng ý triều cống thường niên cho họ.
Ở tây-bắc, người Trung Quốc chiến đấu chống lại nước Tây Hạ của người Đảng Hạng (Tangut) – và Trung Quốc cũng phải chịu với những người Tây Hạ điều họ chịu với những người Khiết Đan, được cho phép Tây Hạ chiếm đất đai Trung Quốc. Năm 1044, Trung Quốc có hòa bình với những người Tây Hạ bằng phương pháp đồng ý nộp cống in như nộp cống cho những người dân Khiết Đan.
Khó khăn tài chính
Các vua nhà Tống khởi đầu cảm thấy sự thiếu thốn về thuế. Dân số tăng vượt quá mức cần thiết tăng kinh tế tài chính. Các ngân sách trận chiến tranh cộng với ngân sách ở biên giới phía bắc làm chảy máu nền kinh tế thị trường tài chính Trung Quốc, cũng như ngân sách tăng kỷ lục cho cỗ máy quan liêu. Hơn nữa, sự quan liêu còn bị chia sẻ bởi những phe phái đưa ra những giải pháp rất khác nhau nhằm mục đích về yếu tố cải cách thuế và phân phối ruộng đất. Các cuộc cải cách đó không thành công xuất sắc, cũng như những cuộc cải cách trước dưới thời nhà Hán, và với cùng một nguyên do: sự chống đối từ hầu hết tiểu quý tộc Khổng giáo, những người dân coi quyền lợi kinh tế tài chính riêng quan trọng hơn quyền lợi chung.
Năm 1101, vị vua lúc bấy giờ là Huy Tông, cũng là một nhà thơ, một nhà thư pháp và sùng Đạo giáo. Huy Tông chi thật nhiều tiền cho những cuộc rước xách Đạo giáo rất tốn kém và cho việc bảo dưỡng hoàng cung cùng những vườn hoa. Giai đoạn này ông cũng tăng thuế. Mặc khác, cùng với việc những quan lại trong triều cũng không biết gì nhiều về kinh tế tài chính, những giải pháp của tớ nhằm mục đích tránh bội chi là in thêm tiền. Dẫn đến lạm phát và thuế tăng tạo ra nổi loạn, và Tống Huy Tông dẹp tan những cuộc nổi loạn như một phần hoạt động và sinh hoạt giải trí của đế chế thiên tử của ông cần thực thi.
Tai họa từ nước Kim
Sau đó Huy Tông quyết định hành động tăng thêm những thành công xuất sắc của tớ bằng phương pháp giải phóng Bắc Kinh khỏi sự cai trị của người Khiết Đan. Biết rõ sự yếu kém của quân đội Trung Quốc, ông liên minh với những người Nữ Chân ở Mãn Châu. Người Nữ Chân là nhiều bộ tộc bên trong vương triều Liêu của Khiết Đan. Người Nữ Chân nổi loạn chống lại sự cai trị của Khiết Đan, và năm 1125 người Nữ Chân đã làm được điều mà Trung Quốc với dân số phần đông của tớ không làm được: vượt mặt Khiết Đan, xây dựng nhà Kim. Sau đó người Nữ Chân quay trở lại tiến công Tống và tiến sâu hơn thế nữa vào Trung Quốc, tràn qua thủ đô Tống là Khai Phong vào năm 1126. Tống Huy Tông và những bầy tôi trung thành với chủ nằm trong số khoảng chừng 3.000 người bị Nữ Chân bắt làm tù binh, và Huy Tông bị chết trong cảnh giam giữ.
Từ Nữ Chân, một triều đại tên là Kim lên cai trị ở vùng hướng đông bắc Trung Quốc. Ở phía tây-bắc Trung Quốc người Tây Hạ cai trị – ở vùng, in như hướng đông bắc, từ lâu là nơi có nhiều sắc tộc, với những người dân thuộc tộc Hán là thiểu số. Về mặt dân tộc bản địa, Trung Quốc không còn biên giới phía bắc – kết quả của những cuộc di cư và đổ xô vào Trung Quốc trong nhiều thế kỷ qua và người Trung Quốc đã di cư đến những vùng ở miền bắc việt nam.
Người con trai thứ chín của Huy Tông sống sót và tiếp tục vương triều Tống ở miền Nam Trung Quốc ở đồng bằng phía nam sông Dương Tử, và kéo dãn về phía tây tới tỉnh Tứ Xuyên. Một lần nữa, Trung Quốc chỉ từ giữ được vùng phía nam, triều đình ở này được gọi là nhà Nam Tống. Và nhà Nam Tống lại tìm cách chinh phục phía bắc.
Thành Cát Tư Hãn.
Các hiệp sĩ với những cuộc đấu trên sống lưng ngựa, vũ khí và những hình tượng của tổ tiên, tin rằng họ là những chiến binh thứ nhất trên toàn thế giới, trong lúc những chiến binh Mông Cổ lại nghĩ theo phía khác. Những con ngựa Mông Cổ nhỏ bé nhưng những kỵ binh trên sống lưng nó trang bị nhẹ và họ di tán với vận tốc cao. Đó là những người dân dày dạn, lớn lên trên sống lưng ngựa và săn bắn, làm họ trở thành những chiến binh tốt hơn những người dân sống trong xã hội nông nghiệp và những thành phố. Vũ khí chính của tớ là cung và tên. Và những người dân Mông Cổ đầu trong năm 1200 có kỷ luật cao, phối hợp tốt và có thủ đoạn khôn ngoan.
Người Mông Cổ
Người Mông Cổ mù chữ, tin vào bái vật giáo, dân cư thưa thớt, có lẽ rằng chỉ vào lúc chừng 700.000 người. Ngôn ngữ của tớ hiện được miêu tả là kiểu Altaic – có nguồn gốc từ vùng núi Altay ở phía tây Mông Cổ – một ngôn từ không liên quan tới ngôn từ Trung Quốc. Họ là những kẻ du mục trên những đồng bằng cỏ mọc phía bắc sa mạc Gô bi và phía nam những cánh rừng Siberi. Trước năm 1200, người Mông Cổ bị chia lẻ thành những nhóm nhỏ do một thủ lĩnh đứng vị trí số 1 gọi là hãn, và sống trong những cái lều da hoàn toàn có thể mang đi được gọi là ger.
Người Mông Cổ thường phải chịu cướp bóc và chăn thả lẻ tẻ. Họ thường đánh nhau để giành bãi chăn, và trong thời trở ngại vất vả họ thỉnh thoảng đi cướp bóc, thích cướp đồ vật hơn là ngã xuống. Họ không sưu tập đầu lâu hay da đầu làm chiến lợi phẩm và không khía lên gỗ để ghi lại số người đã giết.
Thiết Mộc Chân
Từ khi sắp trưởng thành đến tuổi ba tám vào năm 1200, một người Mông Cổ tên là Thiết Mộc Chân (Temüjin) nổi lên làm hãn riêng với nhiều mái ấm gia đình. Ông là một nhà quản trị và vận hành giỏi, khéo thu phục lòng dân. Ông là chư hầu của Vương Hãn (Ong Khan), người đứng đầu một liên minh những bộ lạc được tổ chức triển khai tốt hơn những liên minh Mông Cổ khác. Thiết Mộc Chân gia nhập với Vương Hãn trong một chiến dịch quân sự chiến lược chống lại người Thát Đát (Tatar) ở phía đông, và tiếp theo sự thành công xuất sắc của chiến dịch đó Vương Hãn tuyên bố Thiết Mộc Chân là con nuôi và là người thừa kế của ông. Con trai của Vương Hãn, Tang Côn (Senggüm, 桑昆), vốn đã chờ đón được nối ngôi cha và vạch kế hoạch ám sát Thiết Mộc Chân. Thiết Mộc Chân biết điều này, và những người dân trung thành với chủ với Thiết Mộc Chân đã vượt mặt những người dân trung thành với chủ với Tang Côn. Thiết Mộc Chân trở thành người đứng đầu cái từng là liên minh của Ong Khan. Và vào năm 1206, ở tuổi 42, Thiết Mộc Chân lấy thương hiệu là Thành Cát Tư Hãn (có nghĩ là Vị vua cai trị toàn thế giới), và ông đưa những người dân ủng hộ mình lên làm quan để cảm ơn sự ủng hộ của tớ. Giống như những người dân khác, dân chúng của Thành Cát Tư Hãn coi họ ở TT của vũ trụ, là dân tộc bản địa vĩ đại nhất và được chúa trời ưu đãi. Họ coi những thắng lợi của Thành Cát Tư Hãn trong trận chiến tranh đã cho toàn bộ chúng ta biết ông đó đó là người chủ không riêng gì có của “dân tộc bản địa của những chiếc lều da” mà còn của toàn bộ toàn thế giới.
Hãn của những hãn
Thành Cát Tư Hãn tiếp tục cải tổ tổ chức triển khai quân sự chiến lược của tớ, cũng là để biến nó thành một cơ quan ban ngành thường trực quan liêu chính trị di động, và ông phá vỡ cái tồn tại còn sót lại của những bộ tộc thù địch, chỉ để lại tính giống hệt về dân tộc bản địa những bộ tộc đã trung thành với chủ với ông. Ông tạo ra một khung luật pháp mà ông sẽ thao tác trong cả cuộc sống. Việc bắt cóc phụ nữ đã dẫn tới mối hận thù Một trong những người dân Mông Cổ, và lúc còn ở tuổi thanh niên, Thiết Mộc Chân đã phải chịu đau khổ vì người vợ trẻ của ông là Borte người ông tự nhủ phải giải cứu, bị bắt cóc, và ông lập ra luật cấm bắt cóc phụ nữ. Ông tuyên bố mọi đứa trẻ đều là hợp pháp, dù mẹ nó là người thế nào. Ông biến nó thành luật rằng không phụ nữ nào bị bán cho hôn nhân gia đình. Việc ăn trộm gia súc vốn là thứ sự không tương đương giữa người Mông Cổ, và Thành Cát Tư Hãn biến nó thành tội tử hình. Rất nhiều gia súc đã được trả về cho chủ, và việc chiếm giữ đồ bị mất cắp của người khác cũng trở nên coi như đánh cắp và cũng trở nên tử hình. Thành Cát Tư Hãn kiểm soát và điều chỉnh lại việc săn bắn – một hoạt động và sinh hoạt giải trí ngày đông – cải tổ kĩ năng phục vụ thịt cho mọi người. Ông đưa ra việc lưu giữ số liệu bằng phương pháp vận dụng kinh nghiệm tay nghề của tớ trước lúc ông nêu lên chữ viết cho ngôn từ mẹ đẻ của tớ. Ông tạo ra những con dấu chính thức. Ông nêu lên những quan chức cao cấp nhất về pháp lý, những người dân tích lũy và giữ gìn toàn bộ những quyết định hành động về phán xử, để trấn áp những cuộc xử án những người dân dân có hành vi sai trái và có quyền ra lệnh xử tử hình. Ông cũng tạo ra thứ tự ở trong vương quốc của tớ và làm nó mạnh mẽ và tự tin hơn cũng như làm tăng kĩ năng bành trướng lãnh thổ của ông.
Các cuộc chinh phục ở miền bắc việt nam Trung Quốc
Thành Cát Tư Hãn liên minh với những người Duy Ngô Nhĩ, về phía nam, những người dân ở gần Con đường tơ lụa hơn người Mông Cổ và vì thế cũng thịnh vượng hơn. Thành Cát Tư Hãn gả con gái cho hãn của người Duy Ngô Nhĩ, và vị hãn này mang tới làm đồ cưới một xe đầy vàng, bạc, ngọc trai, vải thêu, tơ tằm và satin. Người Mông Cổ chỉ có da, lông thú và nỉ dạ – một sự bẽ bàng riêng với vị vua của toàn bộ toàn thế giới. Thành Cát Tư Hãn cần chiến lợi phẩm để thưởng cho lực lượng đang bảo vệ biên giới phía bắc của ông và khuất phục một quân địch cũ ở đó, người Miệt Nhi Khất (Merkit). Genghis hành vi với tư cách người dân có quyền cai trị toàn bộ toàn thế giới và tiến công những vị vua vùng chăn thả và trồng cấy khác ở vùng tây-bắc Trung Quốc, người Tây Hạ vốn cũng luôn có thể có nhiều thành phầm & hàng hóa như người Duy Ngô Nhĩ. Về số lượng binh lính, người Mông Cổ nhiều gấp hai, và họ phải học một kiểu trận chiến tranh mới, chống lại những thành phố phòng thủ vững chãi, gồm cả việc cắt đứt những đường tiếp tế và làm lệch dòng chảy của những dòng sông. Thành Cát Tư Hãn và lực lượng của tớ bách chiến bách thắng, và năm 1210 được người Tây Hạ đồng ý là vị lãnh tụ tối cao.
Cũng vào năm 1210, Nữ Chân, tộc người cai trị vùng phía bắc Trung Quốc gồm cả Bắc Kinh, gửi một phái đoàn tới Thành Cát Tư Hãn đề xuất kiến nghị người Mông Cổ đồng ý làm chư hầu. Nữ Chân trấn áp con phố thông thương thành phầm & hàng hóa dọc theo Con đường tơ lụa, và việc từ chối họ nghĩa là không thể tiếp cận những thành phầm & hàng hóa ở đó. Thành Cát Tư Hãn và những người dân Mông Cổ bàn luận và quyết định hành động lựa chọn chiến Tranh. Theo nhà sử học Jacq Weatherford, Genghis đã một mình cầu nguyện trên một ngọn núi, cúi mình và trình diễn trường hợp của tớ lên “những người dân bảo vệ siêu nhiên” của ông, miêu tả sự bất bình, những sự tra tấn và giết hại mà nhiều thế hệ dân tộc bản địa ông đã phải chịu dưới bàn tay người Nữ Chân. Và ông biện hộ rằng ông không phải là người bày ra trận chiến tranh với những người Nữ Chân và không khiến ra những sự cãi nhau.
Năm 1211, Thành Cát Tư Hãn và quân đội của tớ tiến công. Người Nữ Chân có một đội nhóm quân lớn và hiệu suất cao nhưng họ bị sức ép mạnh mẽ và tự tin cả của người Mông Cổ và cả những cuộc trận chiến tranh biên giới với những người Tây Hạ. Họ cũng trở nên Trung Quốc tiến công ở phía nam, vua Nam Tống muốn tận dụng cuộc xung đột Nữ Chân-Mông Cổ để giải phóng miền bắc việt nam Trung Quốc. Nhưng người Nữ Chân đã buộc quân Trung Quốc phải tháo lui. Người Mông Cổ hưởng lợi từ việc người Trung Quốc luôn thua trận trong những thế kỷ trước để biến họ thành một quyền lực tối cao quân sự chiến lược mạnh mẽ và tự tin. Họ cũng tận dụng việc Nữ Chân khắc chế mọi người. Người Mông Cổ sử dụng những mưu mẹo chinh phục và chia rẽ, sử dụng sự rộng lượng riêng với những người dân sát cánh với họ và khủng bố và máu riêng với những người dân không chịu. Họ tàn phá vùng nông thôn, tích lũy tin tức và chiến lợi phẩm, đẩy dân chúng đi phía trước họ, cắt đứt những con phố, và nhốt người Nữ Chân trong những thành phố của tớ, nơi người dân Nữ Chân sẵn sàng sẵn sàng làm mưa làm gió. Họ dùng những lao động lính để tiến công những thành phố và trong việc điều hành quản lý những dụng cụ hãm thành Trung Quốc mà người ta mới chiếm hữu được. Người Mông Cổ có lợi thế ở khẩu phần ăn, gồm thật nhiều thịt, sữa và sữa chua, và họ hoàn toàn có thể nhịn ăn một hay hai ngày tốt hơn lính Nữ Chân, những người dân ăn ngũ cốc. Thành Cát Tư Hãn và quân đội của tớ vượt qua Bắc Kinh và nhảy vào vùng TT miền bắc việt nam Trung Quốc. Các thành công xuất sắc quân sự chiến lược làm cho những người dân dân ở những vùng bị chiếm có cảm hứng rằng Thành Cát Tư Hãn đã có được mệnh trời và rằng việc chống lại ông ta đó đó là chống lại trời.
Vị vua Nữ Chân công nhận quyền lực tối cao Mông Cổ và đồng ý nộp cống, và, sau sáu năm trận chiến tranh, Thành Cát Tư Hãn quay trở lại Mông Cổ, để một trong những vị tướng tinh luyện của tớ ở lại những vị trí phòng thủ người Nữ Chân. Cùng trở lại với Thành Cát Tư Hãn và lực lượng Mông Cổ của ông là những kỹ sư, những người dân đang trở thành một bộ phận thường xuyên trong quân đội đó, và còn tồn tại cả những nhạc sĩ, phiên dịch, bác sĩ và người viết chữ, lạc đà và những toa xe thành phầm & hàng hóa bị tóm được. Trong số hàng có tơ, gồm cả áo tơ, đệm, chăn, áo choàng, thảm, tranh treo tường, đồ gốm, ấm sắt, vũ khí, nước hoa, đồ trang sức đẹp, rượu, mật ong, thuốc, đồng, bạc và vàng cùng thật nhiều thứ khác. Và thành phầm & hàng hóa từ Trung Quốc đang trở thành một dòng chảy bền vững.
Người Mông Cổ rất mừng khi trở lại quê nhà, đất đai quê nhà họ cao, khô và lạnh hơn. Họ coi những người dân dân ở phía bắc Trung Quốc, những người dân ăn ngũ cốc như gia súc và sống gần nhau in như những bầy vật nuôi. Nhưng họ thích những thứ mà Trung Quốc làm ra, và ở quê nhà họ đã có sự thay đổi. Dòng chảy liên tục của thành phầm & hàng hóa Trung Quốc được phục vụ và phân phối công minh và phải xây những khu nhà để tích trữ thành phầm & hàng hóa. Thành công trong trận chiến tranh đã làm thay đổi Mông Cổ – in như người La Mã và người Ả rập đã và đang từng có.
Hốt Tất Liệt ở Trung Quốc và tiến tới Nhật Bản
Hốt Tất Liệt.
Sau hai năm sẵn sàng sẵn sàng, quân đội của Mông Kha (Mongke) đã tiến vào khu vực Tứ Xuyên của Trung Quốc. Tại đó, năm 1259, Mông Kha chết trong chiến trận, và ông là vị Đại Hãn ở đầu cuối cai trị từ Cáp Lạp Hòa Lâm (Karakorum) và là người ở đầu cuối điều hành quản lý quyền lực tối cao trên toàn đế chế Mông Cổ. Một trận chiến khác xẩy ra về người sẽ trở thành Đại Hãn. Người kế tục Mông Kha là một trong những anh em của ông, người sau này được gọi là vị hãn Hốt Tất Liệt (Khubilai) – một người cháu 41 tuổi của Thành Cát Tư Hãn người đã chiến đấu cạnh bên Mông Kha ở Trung Quốc. Những người khác ở phía tây, muốn trở thành Đại Hãn tuyên bố họ là Đại Hãn và xây dựng những vương quốc độc lập, dẫn tới sự chia rẽ làm thành tai ương của những đế chế.
Từ thủ đô Bắc Kinh của tớ, Hốt Tất Liệt tiếp tục sự nô dịch vùng nam Trung Quốc, bị cuốn rũ bởi sự giàu sang của nó, gồm cả thặng dư ngũ cốc và những thành thị dọc theo bờ biển phía nam Trung Quốc vốn thịnh vượng nhờ vào thương mại dọc bờ biển. Trung Quốc từ quanh Trường Giang đến phía nam là vùng to lớn số 1, có dân số đông nhất và có những nguồn lợi lớn số 1 so với mọi vùng Mông Cổ từng chiếm hữu được. Hốt Tất Liệt tìm cách thuyết phục nhà vua Tống khuất phục ông một cách hòa bình, và khi điều này sẽ không còn xẩy ra ông đưa quân đội gồm nhiều sắc tộc (gồm khắp cơ thể Trung Quốc và Ba Tư) lao sâu vào Trung Quốc, trong lúc thủy binh của ông, do người Nữ Chân và Cao Ly điều khiển và tinh chỉnh, bơi về phía nam dọc theo bờ biển Trung Quốc. Cuộc xâm chiếm kéo dãn mười sáu năm, và kết thúc vào năm 1276 – một năm tiếp theo khi một lái buôn người Venezia, Marco Polo đến Bắc Kinh.
Hốt Tất Liệt, không can thiệp nhiều vào kinh tế tài chính Trung Quốc, và Khổng giáo không biến thành ảnh hưởng nhiều, những lái buôn Trung Quốc sau khi trong thời điểm tạm thời gián đoạn lại tiếp tục đi buôn. Người Mông Cổ ít đồng hóa với những người Trung Quốc, Hốt Tất Liệt không thích thấy lực lượng chiếm đóng của ông trở thành người Trung Quốc. Tuy nhiên, một số trong những sự trộn lẫn Một trong những kẻ chinh phục và người bị chinh phục đã trình làng – hầu hết những binh sĩ Mông Cổ lấy vợ Trung Quốc.
Sau khi củng cố sự cai trị của tớ ở Trung Quốc, Hốt Tất Liệt gửi những đoàn sứ để yêu cầu Nhật Bản cống nạp và đe doạ trả đũa nếu họ không chịu. Từ triều đình ở Kyoto, người Nhật Bản vấn đáp, nói rằng in như những kẻ cai trị khác, giang sơn của tớ cũng luôn có thể có nguồn gốc thần tiên. Vì vậy, họ nhận định rằng, Nhật Bản không phải chịu thu phục bất kỳ kẻ nào, và họ khởi đầu sẵn sàng sẵn sàng trận chiến tranh. Hốt Tất Liệt tin rằng ông không thể được cho phép một sự xuất hiện của yếu tố cưỡng lại của Nhật Bản. Năm 1274, từ phía nam Cao Ly, ông tung ra một cuộc tiến công – một lực lượng hỗn hợp Mông Cổ, Trung Quốc và Triều Tiên, với 600 đến 900 chiếc thuyền, 23.000 quân, máy bắn đá, tên lửa cháy được, cung và tên. Thời tiết xấu đã đẩy lùi lực lượng tiến công phải quay trở về khỏi những thay máu chính quyền của Nhật Bản: Kyushu. Vào ngày hè năm 1281, Hốt Tất Liệt lại cố một lần nữa, lần này ông gửi 4.000 tàu. Trong năm mươi ba ngày người Nhật giữ chân những kẻ xâm lược ở vị trí đổ xô chật hẹp ở Kyushu. Sau đó một trận bão lớn xẩy ra. Người Mông Cổ lại rút lui, chỉ một nửa số quân về được tới Trung Quốc. Người Nhật coi cơn lốc là một trận gió của thần – kamikaze (thần phong). Hốt Tất Liệt lại thấy được những số lượng giới hạn mà Hulegu đã gặp ở Trung Đông. Đây là nỗ lực ở đầu cuối nhằm mục đích xâm lược Nhật Bản cho tới tận năm 1945, tại Okinawa khi Kamikaze cũng là một từ đáng để ý quan tâm.
Sự cai trị của Mông Cổ
Những người Mông Cổ ở Trung Quốc cai trị với nhiều quan lại, binh lính và những người dân hầu hạ – Thổ Nhĩ Kỳ, Ả rập, một ít người Âu, Nữ Chân và Ba Tư. Người Mông Cổ theo truyền thống cuội nguồn của tớ ủng hộ nhiều tôn giáo – không riêng gì có Phật giáo mà cả Hồi giáo, Đạo giáo và Thiên chúa giáo cùng được tôn thờ bởi những người dân Mông Cổ ở Trung Quốc. Và dưới sự cai trị của Mông Cổ, sự ảnh hưởng của Khổng giáo trong triều đình giảm sút.
Vua Mông Cổ cai trị Trung Hoa là Hốt Tất Liệt, chết năm 1294 ở tuổi 79. Cháu nội của ông, Thiết Mộc Nhĩ (Temur), kế tục ông, hòa bình với Nhật Bản và tiếp tục giữ được sự thịnh vượng đáng có. Thiết Mộc Nhĩ là người chu đáo và có khả năng, nhưng những ông vua tiếp theo ông sau khi ông chết sớm vào năm 1307 lại yếu kém hơn ông và Hốt Tất Liệt. Trong hai sáu năm từ 1307 đến 1333 có bảy ông vua cai trị.
Cháu trai của Thiết Mộc Nhĩ, Khúc Luật (Külüg) đã cai trị từ thời điểm năm 1308. Ông chỉ định những người dân bất tài vào những vị trí chính phủ nước nhà, gồm cả những tu sỹ Phật giáo và Đạo giáo, và ông chi tiền vào những đền đài và hoàng cung hoang phí và tăng gấp ba nguồn cung cấp tiền giấy. Sau cái chết của ông năm 1311, em trai ông, Ái Dục Lê Bạt Lực Bát Đạt (Ayruabarwada), nắm quyền lực tối cao ở tuổi hai sáu. Tuy nhiên Ái Dục Lê Bạt Lực Bát Đạt có trình độ cai trị trái chiều nổi lên chống lại ông trong triều đình vì coi ông là quá thân thiện với những người Trung Quốc. Ông chết năm 1320, và con trai cả của ông, Thạc Đức Bát Lạt (Shidebala), kế tục, ở tuổi mười tám. Thạc Đức Bát Lạt đưa ra những cải cách chống tham nhũng, ủng hộ những người dân Phật giáo Tây Tạng chống lại Hồi giáo và bị án sát năm 1232. Ông được kế tục bởi Yesun Temur, người dân có phong thái truyền thống cuội nguồn Mông Cổ nhất. Những người ủng hộ ông tham gia vào việc ám sát Thạc Đức Bát Lạt, và ông tự tách mình khỏi họ và quay trở lại truyền thống cuội nguồn của Mông Cổ đối xử với mọi tôn giáo công minh.
Thành lập
Bản đồ quan hệ quốc tế của nhà Minh trong năm 1580.
Sự chống đối của người Trung Quốc với việc cai trị Mông Cổ tăng thêm. Người Mông Cổ không riêng gì có khác thường Trung Quốc ở ngôn từ mà còn ở cách ăn mặc và những thói quen khác, và người Trung Quốc coi người Mông Cổ là mọi rợ. Họ không thích cách ăn uống của người Mông Cổ, và họ coi người Mông Cổ bốc mùi (vì bẩn).
Bộ máy quân sự chiến lược Mông Cổ đã suy sút. Các lực lượng thông thường của Mông Cổ đã biết thành đưa vào làm những việc trồng cấy để tự nuôi mình – có sử dụng nô lệ. Trong nhiều thập kỷ hòa bình kĩ năng chiến đấu của chiến binh Mông Cổ đã biết thành giảm. Một số chiến binh Mông Cổ cũng không thành công xuất sắc trong việc làm ruộng và mất ruộng đất. Một số thành những kẻ thư thả, trong lúc những sĩ quan Mông Cổ vẫn là một tầng lớp quý tộc ăn lương tách biệt khỏi những binh sĩ thông thường.
Khó khăn đã nổ ra Một trong những người dân Mông Cổ ở Krym năm 1347, và trở ngại vất vả tàn phá người Mông Cổ ở Trung Quốc. Các trận lũ lụt tàn phá Trung Quốc. Các lực lượng quân đội đồn trú Mông Cổ tiếp tục chiếm giữ những điểm kế hoạch ở Trung Quốc, nhưng người Mông Cổ kém số lượng thật nhiều và không được sẵn sàng sẵn sàng để chiến đấu với cuộc nổi dậy lớn.
Các sĩ quan chỉ huy Mông Cổ khởi đầu điều khiển và tinh chỉnh chính phủ nước nhà, và Thỏa Hoan Thiết Mộc Nhĩ (Toghon Temur) chuyển qua hình thức bán nghỉ hưu. Người ta bảo ông chỉ thích những chú bé đồng tính và cầu nguyện với những vị sư Phật giáo ở Tây Tạng. Sự truỵ lạc của Thỏa Hoan Thiết Mộc Nhĩ và sự sùng bái của ông riêng với Phật giáo Tây Tạng càng làm tăng sự bất bình của những nhà Nho. Và những sự chống đối Toghon Temur nổi lên cả bên trong Phật giáo. Một giáo phái Phật giáo bí mật, Bạch Liên giáo, khởi đầu tổ chức triển khai nổi loạn và tiên đoán sự xuất hiện của một đấng cứu thế Phật giáo.
Mới đầu cuộc nổi loạn trình làng ở quanh Quảng Châu Trung Quốc năm 1352. Một nhà sư Phật giáo và là một chú bé cựu ăn mày, Chu Nguyên Chương, quẳng áo lễ, gia nhập nổi loạn, và trí thông minh khác thường của tớ đã hỗ trợ ông đứng vị trí số 1 lực lượng khởi nghĩa. Tới năm 1355 cuộc nổi loạn đã phủ rộng rộng tự do ra ra hầu hết Trung Quốc, dẫn tới tình trạng vô chính phủ nước nhà. Chu Nguyên Chương lấy được lòng dân chúng bởi ông cấm quân lính cướp bóc. Năm 1356, Chu Nguyên Chương chiếm hữu được Nam Kinh và biến nó thành thủ đô của ông, và ở đó ông được một trí thức Khổng giáo giúp sức tung ra những tuyên bố cho ông và tổ chức triển khai những lễ nghĩ tuyên bố Mệnh Trời. Và ông vượt mặt những lực lượng làm mưa làm gió khác.
Trong lúc ấy, người Mông Cổ đánh lẫn nhau, làm giảm sút kĩ năng đàn áp nổi loạn của tớ. Năm 1368, Chu Nguyên Chương mở rộng quyền trấn áp tới Quảng Châu Trung Quốc, cùng năm đó vị vua cai trị người Mông Cổ Thỏa Hoan Thiết Mộc Nhĩ bỏ chạy đến Cáp Lạp Hòa Lâm. Chu Nguyên Chương và quân đội vào thủ đô cũ của Mông Cổ, Bắc Kinh và năm 1371 quân của ông đến Tứ Xuyên. Năm 1387 – sau hơn ba mươi năm trận chiến tranh – Chu Nguyên Chương đã giải phóng toàn bộ Trung Quốc. Và là nhà vua Trung Quốc ông lấy tên hiệu là Hồng Vũ và lập ra một triều đại mới – nhà Minh.
Sơ kỳ nhà Minh (1368-1436)
Minh Thái Tổ (trái) và Minh Thành Tổ (phải)
Bản đồ Đại Minh dưới thời Minh Thành tổ.
Điều lo toan thứ nhất của vị vua mới ở Trung Quốc năm 1370 là sức mạnh quân sự chiến lược và ngăn cản sự hồi sinh của người Mông Cổ. Hoàng đế Hồng vũ lập ra những đội binh đồn trú tại những vị trí kế hoạch và lập lên một đẳng cấp và sang trọng quân đội cha truyền con nối tự kiếm sống bằng việc đồng áng và luôn sẵn sàng cho trận chiến tranh. Và Hồng vũ cho những tướng lĩnh của tớ thành tầng lớp quý tộc quân sự chiến lược mới.
Các lực lượng bị cấm làm ảnh hưởng tới dân. Chế độ của Hồng vũ đã hành hình nhiều kẻ vi phạm pháp lý và bị nghi là mưu phản. Ông cấm những hội kín. Và ông tìm cách Phục hồi kinh tế tài chính. Các trang trại vốn bị tàn phá được Phục hồi và ông định cư cho nhiều nông dân tại những nơi từng là đất hoang và giảm thuế cho họ. Giữa năm 1371 và 1379 số lượng đất đai canh tác tăng thêm gấp ba, và số thu về cũng vậy. Chính phủ tài trợ việc trồng cây và trồng lại rừng. Những con đê vốn bị sao lãng và những kênh được sửa chữa thay thế lại và hàng nghìn hồ chứa nước được xây dựng lại hay Phục hồi lại. Hồng Vũ chết năm 1398, ở tuổi bảy mươi. Và, như thường lệ, người đã gắng sức thu lấy quyền lực tối cao và lập ra một triều đình thường bị tiếp theo bởi những người con cháu kém kĩ năng hơn mình. Cái chết của Hồng Vũ dẫn tới một cuộc nội chiến bốn năm. Cháu của Hồng Vũ là Minh Huệ Đế được chọn làm người kế vị nhưng chỉ được ở ngôi trong vòng 5 năm. Chu Đệ, người chú của Huệ Đế đã lật đổ ngai vàng của cháu mình để trở thành Hoàng đế năm 1403, Chu Đệ – cũng khá được gọi là Hoàng đế Vĩnh Lạc (Hạnh phúc vĩnh cửu), được cho là sinh ra bởi một người thiếp người Triều Tiên. Ông cai trị tới năm 1424, sử dụng những hoạn quan làm điệp viên và chỉ định họ vào những chức vụ cao ở triều đình.
Một trong những hoạn quan của nhà vua Vĩnh Lạc, Trịnh Hòa, là một người Hồi giáo, cha ông từng hành hương tới Mecca. Trịnh Hòa hiểu biết về toàn thế giới thấp hơn người khác, và ông đứng vị trí số 1 một nhóm hoạn quan có chức tước (can-do) để thực thi những trách nhiệm đặc biệt quan trọng của nhà vua. Hoàng đế Vĩnh Lạc ra lệnh cho Trịnh Hòa tiến hành những cuộc thám hiểm trên biển khơi.
Những nhà vua Minh học được từ người Mông Cổ những quan hệ hàng hải rộng tự do và kỹ thuật. Dưới thời Mông Cổ, nhiều tàu hàng lớn của Trung Quốc chạy trên biển khơi quanh Trung Quốc, gồm cả những chuyến du ngoạn thường xuyên chở ngũ cốc từ phía nam, dọc theo bờ biển, tới phía bắc. Và những tàu Trung Quốc đã marketing thương mại qua Khu vực Đông Nam Á đến hòn đảo Lanka (Sri Lanka) và đến Ấn Độ.
Nhà Minh không giữ việc marketing thương mại này nữa, cuộc thám hiểm của Trịnh Hòa khởi thời điểm đầu xuân mới 1405, không phải vì mục tiêu thương mại mà để thám hiểm địa lý và ngoại giao – một cuộc thám hiểm với sáu mươi ba tàu và 27.000 người. Sáu cuộc thám hiểm tiếp theo này cũng khá được Trịnh Hòa chỉ huy, cuộc ở đầu thời gian ở thời gian cuối năm 1433 dưới triều vua Minh Tuyên Tông, tức Tuyên Đức đế.
Các cuộc thám hiểm tới tận Surabaya ở đào Java, và họ đến Ấn Độ và sáu đó là Mogadishu ở bờ biển Châu Phi, Hormuz ở Vịnh Ba Tư, và lên đến mức biển Đỏ ở Jeddah. Họ trao đổi quà tặng, và những hương liệu hiếm, nhiều chủng loại cây và thú vật, gồm cả hươu cao cổ, cũng khá được mang về Trung Quốc.
Trung Quốc có đội thủy quân lớn số 1 toàn thế giới, với ước tính 317 tàu, một số trong những chiếc dài đến 440 feet và rộng 180 feet, những chiếc tàu có từ bốn đến chín cột buồm cao tới 90 feet, và với đội thủy thủ lên đến mức 500 người. Nhưng sự để ý quan tâm của Trung Quốc vào một trong những đội nhóm ngũ hàng hải to lớn và những tàu buôn đã biết thành che mờ bằng sự lo ngại về bảo vệ quân sự chiến lược trên đất liền. Các nỗ lực nhằm mục đích trấn áp An Nam không thành công xuất sắc và rất đắt đỏ. Vào thời gian giữa thế kỷ người Mông Cổ tiến hành những cuộc cướp bóc ở biên giới và là mối đe doạ lớn số 1 với Trung Quốc. Cùng với việc độc lập từ sự cai trị Mông Cổ, ảnh hưởng Khổng giáo đã tiếp tục tăng thêm ở triều đình. Các nhà Nho xuất hiện ở mọi cấp quan liêu và vẫn tỏ ý thù địch riêng với thương mại và những tiếp xúc với quốc tế. Các nhà Nho rất ít hoặc không để ý quan tâm đến việc tăng trưởng của Trung Quốc thành một quyền lực tối cao về thương mại trên biển khơi.
Với sự thoát khỏi sự cai trị Mông Cổ, những nhà lãnh đạo Trung Quốc hăm hở Phục hồi những thứ thuộc về Trung Quốc, gồm cả việc chạy tàu trên những kênh đào của Trung Quốc – vốn không được sửa chữa thay thế dưới thời Mông Cổ. Họ coi thương mại trong nước là đủ. Chính phủ chấm hết tài trợ cho những cuộc thám hiểm hàng hải, và với tư tưởng co lại bên trong, chính phủ nước nhà nêu lên ngoài vòng pháp lý việc những chiếc tàu nhiều cột buồm rời khỏi Trung Quốc. Sự tăng trưởng của toàn thế giới thương mại trên biển khơi để dành riêng cho những người dân khác.
Trung kỳ nhà Minh (1436-1573)
Minh Thập Tam lăng, cách Bắc Kinh 50 km về phía bắc, nơi chôn cất những vị Hoàng đế nhà Minh.
Việc truyền ngôi từ cha sang con một lần nữa lại làm sự lãnh đạo mất kĩ năng. Vào năm 1506 Chính Đức, một đứa trẻ mười bốn tuổi con vua Minh là Hoằng Trị nối ngôi. Hoằng Trị đã chú ý rằng con mình là Chính Đức rất có xu khuynh hướng về tình yêu sự thuận tiện và đơn thuần và giản dị và chơi bời. Và Chính Đức trở thành một người cai trị thích vui chơi như âm nhạc, đấu vật, ảo thuật và nhào lộn, ông cũng thích cưỡi ngựa, bắn cung và săn bắn, và không để ý quan tâm lắm tới việc làm vương quốc.
Chính Đức bị ốm và chết năm 1521 ở tuổi 31, và vì ông không còn con trai, quyền lực tối cao được trao cho một trong những người con nuôi của ông, Gia Tĩnh, người mới mười lăm tuổi. Vị hoàng hậu nhiếp chính và một Đại thư ký cai trị trong thuở nào gian. Quyền lực của những hoạn quan bị kiềm chế và sự giàu sang mà những hoạn quan đã tích lũy được bị sung công: 70 hòm vàng và 2200 hòm bạc của riêng một hoạn quan. Nền kinh tế tài chính được Phục hồi. Nhưng ở đầu cuối thì Gia Tĩnh cũng lớn và vị Đại thư ký chết. Sau đó chính phủ nước nhà ngập ngừng khi Gia Tĩnh chú tâm vào Đạo giáo và sự bất tử. Ông chi tiền vào xây dựng những đền Đạo giáo, nhưng chủ nghĩa duy linh của ông không biến ông thành một vị vua xứng danh và tối thiểu trong mắt của mười tám người thiếp của ông. Năm 1542 họ thủ đoạn bóp cổ ông khi ông đang ngủ. Tất cả số họ bị hành hình trừ người thiếp đã chú ý trước cho hoàng hậu. Gia Tĩnh làm rất ít để cải tổ Trung Quốc về mặt quân sự chiến lược. Các thuộc địa ở biên giới chỉ có tầm khoảng chừng bốn mươi Phần Trăm số người dân có ý định chống lại người Mông Cổ và những tộc dân khác. Các sư đoàn trong nước không đã có được mười Phần Trăm sức mạnh đúng đắn của tớ. Chính phủ không trả lương cho binh lính bằng với khẩu phần. Cái chết và sự đào ngũ làm giảm số quân, và nhiều người trong số họ bị tuyển vào lính mà không thích mất mạng trong những trận chiến.
Người Mông Cổ ở phía hướng đông bắc đã liên hiệp lại dưới một người con cháu của Thành Cát Tư Hãn và đang tiến hành những cuộc tiến công vào Trung Quốc. Trong một tháng thuộc năm 1542 họ đốt nhà cửa, đánh cắp gia súc, ngựa và tàn sát, như được viết lại, hơn 200.000 người. Năm 1550, người Mông Cổ tiến về cổng thành Bắc Kinh và cướp bóc và đốt cháy những vùng ngoại ô. Các cuộc cuộc tiến công cũng tới từ những người dân Trung Quốc (bị cho là người Nhật, uy khấu) có dính đến buôn lậu với những người quốc tế. Những người đó lập nên những cơ sở ở bờ biển và cướp bóc hay chiếm những làng mạc và những thị xã ở gần sông.
Một lực lượng tư nhân, do Thích Kế Quang tổ chức triển khai, ở đầu cuối đã vượt mặt những quân ăn cướp từ bờ biển, trong lúc Gia Tĩnh vẫn mải mê với Đạo giáo. Gia Tĩnh rút khỏi việc điều hành quản lý chính phủ nước nhà trong thuở nào gian dài, và những cuộc nghiên cứu và phân tích về Đạo giáo của ông cho một môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường vĩnh cửu thông qua nhiều chủng loại thuốc ma thuật dẫn tới việc ông chết vì thuốc độc năm 1566. Con của Gia Tĩnh, Long Khánh, cũng không để ý quan tâm tới việc trị nước. Nhưng ông đã trục xuất mọi người Đạo giáo thoát khỏi triều đình, và một vị quan trong triều là Trương Cư Chính, đã thương lượng hòa bình với những người Mông Cổ. Long Khánh cai trị đến năm 1572 và được nối ngôi bởi Vạn Lịch, người cai trị tới năm 1620, trong 47 năm – quy trình cai trị dài nhất ở Trung Quốc từ trên đầu đời Hán mười bảy thế kỷ trước đó.
Hậu kỳ nhà Minh (1573-1644)
Một con hươu cao cổ được mua từ châu Phi dưới thời Thành Tổ (1414). Người Trung Hoa nhận định rằng đấy là con kỳ lân.
Vạn Lịch lên làm vua lúc mười tuổi, và chính sách của ông khởi đầu với việc lãnh đạo của mẹ ông và Trương Cư Chính. Họ lập lại kỷ luật và sự hiệu suất cao trong chính phủ nước nhà. Tài chính được ổn định, và những cuộc tiến công vào biên giới Trung Hoa bị đẩy lùi. Nhưng sau khi Vạn Lịch đã lớn, và Trương Cư Chính chết, lịch sử gần đó của những vua Trung Quốc lại lặp lại. Vạn Lịch ngày càng sao nhãng việc vương quốc. Các vị trí chính phủ nước nhà bỏ trống, và người dân mòn mỏi ở trong tù vì không còn người nào xét xử họ. Vạn Lịch được cho phép những hoạn quan đã có được ảnh hưởng ở triều đình. Các hoạn quan lấy tiền thuế của ngân khố vương quốc làm của riêng. Khi một vùng đất bị tàn phá bởi động đất, lũ lụt hay hạn hán, Vạn Lịch muốn cứu tế, nhưng có rất ít (nếu có) cứu tế được thành hiện thực. Và những người dân dân mất kỳ vọng lại tụ tập thành băng đảng và nổi loạn.
Thuế cao tiếp tục đè nén lên trên người dân nhưng không với tới tầng lớp trên cao. Hàng triệu tại tầng lớp trung gian dính dáng tới việc thu thuế, lấy phần của tớ trước lúc nộp tới triều đình. Tại một số trong những hành tỉnh, nửa số thuế bị quý tộc địa phương chiếm giữ. Một số người dân có tiền dư đem cho vay vốn ngân hàng với lãi suất vay cắt cổ, và Vạn Lịch tiêu hàng đống tiền nhà nước vào những hoàng cung và những đồ xa xỉ cho mái ấm gia đình. Trong lúc đó, Vạn Lịch trở nên béo đến mức ông không thể đứng lên được.
Trung Quốc vốn khôn khéo nhưng có quá ít lãnh đạo trí thức chủ trương cải cách chính trị và xã hội. Các trí thức ủng hộ sự thanh thản qua việc rút lui hay trở lại sự tuân phục truyền thống cuội nguồn và sự cai trị độc tài đúng đắn. Không giống tầng lớp tư sản ở châu Âu, không còn nhiều người Trung Quốc nghĩ tới việc tìm ra những giải pháp tốt hơn nhằm mục đích tăng năng suất thông qua tăng cấp cải tiến công cụ – trong lúc những người dân lao động nghĩ về yếu tố nó lại không còn phương tiện đi lại để cải tổ công cụ phúc lợi.
Tầng lớp tiểu quý tộc Trung Quốc, luôn là những nhà Nho ở cả trong việc trồng cấy và trong chính phủ nước nhà, đang trở thành xa lánh hơn khỏi chính phủ nước nhà và quay sang phía Phật giáo và bảo trợ cho nhà chùa Phật giáo. Điều này được thúc đẩy bởi những trận chiến bè phái bên trong Khổng giáo và bởi những rủi ro không mong muốn tiềm ẩn tiềm ẩn từ việc quyền lực tối cao nằm trong tay hoạn quan. Các môn sinh Khổng giáo không thích sự suy tàn trong những tiêu chuẩn Khổng giáo. Các nhà Nho bị chia rẽ thành nhiều phe phái. Nhiều phe Khổng giáo tư nhân tăng trưởng, trong lúc rất ít người theo Khổng giáo tìm thấy lỗi của chính sách quân chủ hay chuyên chế. Các nhà Nho tiếp tục coi sự cứu rỗi linh hồn trong việc gia nhập vào việc cư xử theo đạo đức hơn là thay đổi thể chế. Và họ tiếp tục coi thương mại và nghề thủ công là những thứ dành riêng cho tầng lớp phía dưới.
Mức độ rút khỏi việc làm vương quốc của Vạn Lịch rốt cuộc có lợi cho thương mại và marketing thương mại. Trung Quốc sản xuất đồ sứ, tơ và vải bông. Một nền kinh tế thị trường tài chính tiền tệ đúng đắn tăng trưởng, và những thành phố đang tăng trưởng của Trung Quốc có một số trong những những nhà buôn giàu sang. Nông nghiệp Trung Hoa cũng tiến bộ – với một số trong những loại ngũ cốc mới như ngô, khoai lang và lạc từ châu Mỹ. Điều này góp thêm phần vào sự vươn lên của Trung Quốc – tới 100 triệu người – gấp hai dân số khoảng chừng năm 1368, khi nhà Minh mới khởi đầu. Nhưng không nhiều nếu không muốn nói là rất ít của cải được sử dụng vào việc góp vốn đầu tư cho tăng trưởng kinh tế tài chính. Thay vì góp vốn đầu tư vào thương mại, tiền thường được sử dụng trong việc cho vay vốn ngân hàng với lãi suất vay cắt cổ bảo vệ an toàn và uy tín hơn. Hơn nữa, chính phủ nước nhà sử dụng thương mại như một nguồn tài sản, và quan điểm của Khổng giáo coi thương mại là hổ thẹn, tầng lớp Trung Hoa giàu sang – tiểu quý tộc và những lái buông giàu sang – tiêu thật nhiều tiền vào việc tiêu thụ. Các thương nhân cũng như những chủ đất giàu sang thường coi góp vốn đầu tư vào đất đai là cách tốt hơn góp vốn đầu tư tăng trưởng marketing thương mại. Đa phần công nghiệp là thủ công trong tay những nông dân, và ngay lúc sức sản xuất của tớ tăng thêm, nó sẽ bị làm hạ xuống bởi những chủ đất. Cũng vậy, chính phủ nước nhà tài trợ cho những phường hội thủ công và đưa ra những quy định cấm đối đầu đối đầu và tăng trưởng. Các ngành công nghiệp thường bị ép buộc phải bán hàng cho chính phủ nước nhà với giá quá thấp. Phát triển thương mại bị cản trở bởi những người dân dân thường không thể tăng kĩ năng tiêu thụ. Và chính phủ nước nhà tiếp tục áp đặt những số lượng giới hạn riêng với ngoại thương, gồm cả việc cấm những lái buôn Trung Quốc đi ra biển.
Thay vì những lái buôn Trung Quốc đến châu Âu, những lái buôn châu Âu lại tới Trung Quốc. Vào khoảng chừng giữa thời cai trị của Vạn Lịch, những thương gia Hà Lan và Anh đã tới bờ biển Trung Quốc. Các nhà truyền giáo Thiên chúa, Matteo Ricci, đến Trung Quốc ở Ma Cao năm 1582. Ông lấy tên là Li Mateo và biến mình thành phục tùng người Trung Quốc bằng phương pháp đồng ý ăn mặc như một môn đồ Khổng giáo, và ông biến Thiên chúa giáo thành dễ đồng ý hơn riêng với những người Trung Quốc bằng phương pháp link nó với những tư tưởng Khổng giáo. Ông định cư ở Nam Kinh, và học tiếng Trung Quốc và văn học tầm cỡ Trung Quốc, và bày tỏ sự tôn trọng riêng với khối mạng lưới hệ thống cai trị độc tài và ưu tiên, Ricci được những trí thức và quý tộc Trung Quốc đồng ý.
Đầu năm 1601, Ricci nhận được giấy phép đến Bắc Kinh, nơi ông trình diễn với triều đình cây đàn clavico, một map toàn thế giới và hai chiếc đồng hồ đeo tay có chuông báo giờ. Ông trình làng mình với triều đình là một kẻ thần dân hèn mọn của Vạn Lịch và rất quen thuộc với “trời hình cầu, địa lý, hình học và toán học”. Ricci khuấy động sự để ý quan tâm và sự nhận thức về những tiến bộ kỹ thuật của phương Tây. Và giấy phép hoạt động và sinh hoạt giải trí ở Trung Quốc được cho phép Ricci mở rộng Thiên chúa giáo ở đó, tới năm 1610 Trung Quốc có hơn ba trăm nhà thời thánh Thiên chúa.
Nỗ Nhĩ Cáp Xích (Nurhaci).
Vạn Lịch chết ở tuổi năm bảy, khá già cho một người béo nặng như ông. Người kế ngôi ông là Quang Tông trị vì gần đầy một tháng trong năm 1620. Hy Tông, mới mười lăm tuổi và dốt nát lên ngôi. Sự rút lui của nhà vua khỏi việc làm vương quốc tiếp nối. Hy Tông thích nghề thợ mộc trong lúc triều đình và cỗ máy hành chính bị vận dụng bởi những hoạn quan, Ngụy Trung Hiền, người xua đuổi bất kỳ ai khỏi chức vụ chính phủ nước nhà nếu ông nghĩ rằng hoàn toàn có thể không trung thành với chủ với ông.
Nổi loạn xuất hiện năm 1624, được đứng vị trí số 1 bởi sáu nhà Nho đang nỗ lực phục hưng Khổng giáo “chính thống”. Họ được gọi là sáu anh hùng. Họ là những kẻ mộng mơ và thích phục hưng đạo đức hơn là tổ chức triển khai một cuộc đấu tranh vũ trang, và, in như nhà Nho Vương Mãng nhiều thế kỷ trước, họ đã phải trả giá bằng mạng sống của tớ. Họ bị tra tấn và đánh đến chết, và bảy trăm người ủng hộ họ bị thanh trừng khỏi những vị trí chính phủ nước nhà.
Một số người ở Trung Quốc kết luận rằng sự khủng bố của Ngụy Trung Hiền và sự đồng ý thụ động của Thiên Khải chỉ ra rằng triều Minh đã mất Thiên mệnh. Hy Tông chết năm 1627 và được kế tục bởi đứa em nhu nhược, Nghị Tông, và dưới thời Nghị Tông Trời dường như can thiệp chống lại nhà Minh, vì Trung Quốc (và nhiều vùng khác trên toàn thế giới) phải chịu tình trạng thời tiết xấu không bình thường: trời lạnh, hạn hán và lũ lụt từ việc mưa quá nhiều. Cũng vậy tình trạng suy đốn thương mại đã tiếp tục tăng trưởng ở châu Âu trong năm 1620, có một số trong những ảnh hưởng đến Trung Quốc. Khắp nước Trung Quốc, người dân nổi lên làm mưa làm gió. Về quân sự chiến lược nhà vua vẫn yếu kém. Và nhiều cuộc đột nhập lại xuất hiện ở phía bắc – không phải từ phía người Mông Cổ mà từ Mãn Châu, những cuộc đột nhập từ nơi mà ngày này ta gọi là Manchuria.
Chính người Trung Quốc đã tiếp tục tăng trưởng kiểu canh tác của tớ đến Mãn Châu. Ở vùng Cát Lâm, hậu duệ của những người dân Nữ Chân bán du cư đã lập lên nhà Kim ở phía bắc Trung Quốc năm 1100. Tới thời điểm đầu xuân mới 1600, trong số họ, Nỗ Nhĩ Cáp Xích (Nurhaci) đã thống nhất những bộ tộc Mãn Châu dưới quyền quản trị và vận hành của tớ. Con kế vị của ông, Hoàng Thái Cực, cai trị từ Thẩm Dương, gọi thần dân của tớ là Mãn tộc. Ông link với những bộ lạc Mông Cổ, lập một thỏa thuận hợp tác với những người Triều Tiên và dự tính một cuộc tiến công Trung Quốc.
[26]
Tử Cấm Thành, kinh đô của nhà Thanh, vốn được xây dựng vào năm 1406 dưới thời Vĩnh Lạc triều Minh.
Người Mãn Châu lập nên nhà Thanh vào năm 1636 và vẫn tiến hành những cuộc xâm nhập vào phía bắc Đại Minh mà cùng lúc dân cư Trung Quốc nổi dậy chống lại vua Sùng Trinh. Năm 1644 quân khởi nghĩa Lý Tự Thành tràn vào Bắc Kinh. Sùng Trinh tự treo cổ.
Quân Thanh tiến vào Trung Quốc, vượt mặt quân khởi nghĩa Lý Tự Thành. Trong bảy năm tiếp theo những trận chiến đấu bên phía ngoài Bắc Kinh tiếp nối, người Mãn Châu chiếm hữu được những vị trí quân sự chiến lược kế hoạch, những người dân ủng hộ nhà Minh chạy sang Đài Loan, và không chịu hàng Mãn Châu mãi tới tận năm 1683. Mãn Châu nắm quyền ở Bắc Kinh và ở đầu cuối chiếm toàn bộ Trung Quốc. Các vua Trung Quốc giờ đây thuộc mái ấm gia đình Mãn Châu gọi là nhà Thanh, một triều đại cai trị tới tận thời điểm đầu thế kỷ 20(1912).
Một số ít người Trung Quốc chọn cái chết thay vì phục vụ cho nhà Mãn Châu. Nhưng người Mãn Châu – không bao giờ vượt quá hai Phần Trăm dân số Trung Quốc – hoàn toàn có thể cai trị Trung Quốc chính bới sự phục tùng của người Trung Quốc. Người Mãn Châu sử dụng Khổng giáo làm ủng hộ cơ quan ban ngành thường trực chính trị, thúc đẩy học tập cổ xưa và sự sùng kính tổ tiên, gồm cả ý tưởng rằng nhà vua cai trị bằng đức hạnh của lòng tốt của tớ. Người Trung Quốc chiếm nhiều vị trí trong triều đình quan lại nhà nước Mãn Châu.
Các vị nhà vua Mãn Châu giữ quyền quân sự chiến lược ngoài tay người Trung Quốc và trong tay những chàng trai người Mãn Châu, và họ tìm cách ngăn cản những người dân Mãn Châu không biến thành đồng hóa bởi Trung Quốc. Người Mãn Châu ở Trung Quốc bị nên phải dành cả đời để đi lính. Họ bị cấm tham gia marketing thương mại và lao động, và cấm cưới người Trung Quốc.
Với hòa bình do người Mãn Châu mang lại cho Trung Quốc, sự thịnh vượng và sự tăng trưởng dân số lại trình làng, và thương mại với châu Âu tăng thêm. Một vị vua Mãn Châu, Khang Hi cai trị sáu mốt năm từ 1661 đến 1722 và sẽ tiến hành xem là vị vua vĩ đại nhất Trung Quốc. Ông được những người dân theo đạo Thiên chúa ở Trung Quốc tán dương về “trái tim xa hoa”, sự thông minh cùng trí nhớ tuyệt vời của ông, khẩu vị đọc của ông cũng như việc ông là “vị vua toàn bị riêng với mọi cảm xúc của tớ.”
Trung Quốc tới trận chiến Nha phiến lần 1
Dân số Trung Quốc đã tiếp tục tăng gấp hai từ 1700 và 1794 tới 313 triệu người. Sự mở rộng trồng trọt ở những tỉnh Giang Tây và Hồ Nam đã tàn phá hầu hết rừng ở đó. Đài Loan thời gian hiện nay đã là một phần của Trung Quốc, bị sáp nhập từ thời điểm năm 1683, và một cuộc khảo sát dân số năm 1811 đã cho toàn bộ chúng ta biết số dân Trung Quốc ở Đài Loan gần đến hai triệu người. Năm 1756 và 1757 quân đội của vua Càn Long đã mở rộng biên giới tới điểm cực tây của tớ, và ông cai trị cả Tây Tạng lẫn Mông Cổ.
Sản xuất nông nghiệp ở Trung Quốc không tăng kịp với mức tăng dân số, và vì không còn lương thực giá rẻ, người dân thường Trung Quốc không còn tiền để sở hữ bất kỳ thứ gì khác, và không còn bùng nổ trong sản xuất và trong việc thuê người thất nghiệp. Trung Quốc xuất khẩu trà sang Anh Quốc, làm đồ sứ để xuất khẩu và sản xuất tơ tằm và hàng bông, nhưng lao động đầy rẫy giá rẻ đến mức in như nô lệ, nó làm giảm sút sự khuyến khích góp vốn đầu tư vào máy móc. Các thương gia không ở trong một môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên khuyến khích sự link, chính phủ nước nhà phục vụ ít bảo mật thông tin an ninh cho những thương gia và những doanh nghiệp tư nhân. Kinh tế không phải là một yếu tố đáng để ý quan tâm của những người dân dân có nhiều ảnh hưởng. Những người dân có thời hạn rỗi rãi để học tập không thích quan tâm đến kỹ thuật. Họ thích văn học, nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp, Khổng giáo và tôn giáo.
Trung Quốc bị cai trị một cách chuyên quyền và thần quyền bởi vua Mãn Châu từ thị tộc Ái Tân Giác La ở vùng Mãn Châu, nhà Thanh, đã cầm quyền từ thời điểm năm 1644. Từ hoàng cung đế quốc, tại Tử cấm thành, Bắc Kinh, nhà Thanh giữ quân đội ở Mãn Châu và tìm cách giữ sự khác lạ của người Mãn Châu khỏi người Trung Quốc, trong lúc vẫn ủng hộ nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp Trung Quốc và tự giáo dục mình bằng tư tưởng Khổng giáo chính thống.
Vào thời gian cuối thế kỷ 18, sự thiếu thốn đất đai, tham nhũng trong chính sách quan liêu và quân sự chiến lược, và sự bần hàn hóa đã tạo ra tình trạng náo động. Người dân thường biểu lộ sự bất bình thông qua những tổ chức triển khai tôn giáo, những tổ chức triển khai bắt buộc giữ bí mật đương đầu với cơ quan ban ngành thường trực đế quốc thù địch. Một tổ chức triển khai tôn giáo chống Mãn Châu bị bần hàn hóa ở một vùng núi trung bộ Trung Quốc đã tiên đoán sự giáng sinh của đức Phật, sự tái lập triều Minh và sự cứu rỗi cho những người dân ủng hộ họ. Nó tự tin tung ra một trào lưu chống thuế. Từ năm 1796 đến 1804, khắp Trung Quốc những hội kín nổi loạn chống cơ quan ban ngành thường trực Mãn Châu. Đây được gọi là Khởi nghĩa Bạch Liên giáo. Vua Gia Khánh (1796-1820) theo đuổi một chương trình có khối mạng lưới hệ thống nhằm mục đích tái lập hòa bình, gồm cả việc tiêu diệt những băng đảng du kích kháng chiến và ân xá cho những kẻ hòn đảo ngũ.
Bạo lực lại trình làng năm 1813 khi những kẻ nổi loạn có sự giúp sức của những hoạn quan trong triều, chút nữa ám sát được vua Gia Khánh. Đây là loạn Quý Dậu (癸酉之变). Một trong những lãnh đạo của nó, Lâm Thanh (林清), đã tuyên bố mình là hiện thân của đức Phật và nói rằng những lãnh đạo khác của trào lưu, Lý Văn Thành (李文成) sẽ cai trị trên Trái Đất như thể “Vua của loài người”. Nhưng điều này bị quân đội của vua Gia Khánh ngăn ngừa. Lý Văn Thành và hơn 70.000 người khởi nghĩa bị giết hại.
Ngoại xâm và bạo loạn
Một bức hình biếm họa của Pháp cuối trong năm 1890. “Miếng bánh Trung Quốc” đang rất được chia nhau bởi Anh, Đức, Nga, Pháp, Nhật.
Một trong những yếu tố lớn ở thế kỷ 19 của Trung Quốc là phương pháp đối phó với những nước khác bên phía ngoài. Trước thế kỷ mười chín, Đế chế Trung Quốc là cường quốc bá chủ ở châu Á. Tuy nhiên, trong thế kỷ 18, những đế chế châu Âu dần mở rộng ra khắp toàn thế giới, khi những nước châu Âu tăng trưởng những nền kinh tế thị trường tài chính hùng mạnh nhờ vào thương mại hàng hải. Mặt khác, đế chế Trung Quốc rơi vào tình trạng tù hãm sau nhiều thế kỷ đứng vị trí số 1 toàn thế giới. Tới thời gian cuối thế kỷ 18, những thuộc địa của châu Âu đã được lập nên ở gần Ấn Độ và trên những quần hòn đảo hiện là những vùng thuộc Indonesia, trong lúc Đế quốc Nga đã sáp nhập những vùng phía bắc Trung Quốc. Ở thời những cuộc trận chiến tranh của Napoléon, Anh Quốc từng muốn xây dựng liên minh với Trung Quốc, gửi những hạm đội tàu tới Hồng Kông mang theo quà tặng gửi tới vị Hoàng đế, gồm nhiều vật phẩm được sản xuất bởi những kỹ thuật và phong thái nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp tiên tiến và phát triển nhất của châu Âu thời kỳ đó. Khi những phái đoàn Anh nhận được một lá thư từ Bắc Kinh lý giải rằng Trung Quốc không cảm thấy ấn tượng trước những thành tựu của châu Âu và rằng triều đình Trung Quốc sẵn lòng nhận sự kính trọng của vua George III nước Anh, chính phủ nước nhà Anh cảm thấy bị xúc phạm và từ bỏ mọi kế hoạch nhằm mục đích thiết lập những quan hệ với nhà Thanh.
Năm 1793, nhà Thanh chính thức nhận định rằng Trung Quốc không cần tới những thành phầm & hàng hóa châu Âu. Vì thế, những lái buôn Trung Quốc chỉ đồng ý dùng bạc làm vật trao đổi cho thành phầm & hàng hóa của tớ. Nhu cầu to lớn của châu Âu riêng với những thành phầm & hàng hóa Trung Quốc như tơ, trà, và đồ sứ chỉ có thế được phục vụ khi những công ty châu Âu rót hết số bạc họ có vào trong Trung Quốc. Tới cuối trong năm 1830, những chính phủ nước nhà Anh và Pháp rất lo ngại về những kho dự trữ sắt kẽm kim loại quý của tớ và tìm cách đưa ra một phương thức trao thay đổi với Trung Quốc – và cách tốt nhất là đầu độc Trung Quốc bằng thuốc phiện. Khi nhà Thanh tìm cách cấm marketing thương mại thuốc phiện năm 1838, Anh Quốc đã tuyên chiến với Trung Quốc.
Chiến tranh nha phiến lần thứ nhất đã cho toàn bộ chúng ta biết sự lỗi thời của quân đội Trung Quốc. Dù có quân số áp hòn đảo so với những người Anh, kỹ thuật và giải pháp của tớ không thể so sánh với những cường quốc kỹ thuật thời ấy. Hải quân nhà Thanh, gồm toàn những tàu gỗ và không phải là đối thủ cạnh tranh cạnh tranh của những tàu chiến bọc thép chạy hơi nước của Hải quân Hoàng gia Anh. Binh sĩ Anh sử dụng súng có rãnh xoắn và pháo binh vượt trội thuận tiện và đơn thuần và giản dị tiêu diệt những lực lượng nhà Thanh trên mặt trận. Việc nhà Thanh đầu thường niên 1842 ghi lại một tai ương mang tính chất chất quyết định hành động và nhục nhã của Trung Quốc. Trung Quốc nên phải đồng ý thua trận và thừa nhận những yêu cầu của Anh Quốc. Với Hiệp ước Nam Kinh năm 1842, kỹ trên tàu chiến Cornwallis, Trung Quốc đồng ý marketing thương mại với Anh Quốc. Họ đồng ý một mức thuế quan “đúng mức và ổn định” và Open những cảng ở Quảng Châu Trung Quốc, Hạ Môn, Phúc Châu, Ninh Ba và Thượng Hải cho những thương nhân quốc tế và trao cho những người dân Anh bất kỳ sự nhượng bộ nào mà Trung Quốc trao cho những cường quốc khác. Trung Quốc đồng ý trả cho Anh Quốc một khoản bồi thường 20.000.000 đô la bạc và nhượng hòn đảo Hồng Kông cho Anh Quốc.
Điều này đã cho toàn bộ chúng ta biết nhiều tình trạng tồi tệ của chính phủ nước nhà nhà Thanh và làm cho nhiều cuộc khởi nghĩa chống chính sách trình làng. Cuộc khởi nghĩa Tỉnh Thái bình thiên quốc bùng nổ vào thời gian giữa thế kỷ 19 phản ánh tư tưởng chống Mãn Châu rình rập đe dọa sự ổn định của nhà Thanh. Tuy nhiên, số lượng thương vong kinh khủng của cuộc khởi nghĩa này – tới 30 triệu người – và sự tàn phá nghiêm trọng những vùng đất to lớn ở phía nam giang sơn vẫn còn đấy bị che mờ bởi một cuộc xung đột khác. Dù không đẫm máu bằng, nhưng toàn thế giới bên phía ngoài cùng với những tư tưởng và kỹ thuật của nó đã có một ảnh hưởng rất rộng và ở đầu cuối mang lại tác động có tính cách mạng riêng với một triều đình nhà Thanh đang ngày càng suy yếu và xấp xỉ.
Các cường quốc phương tây, chưa hài lòng với Hiệp ước Nam Kinh, chỉ miễn cưỡng tương hỗ nhà Thanh trong việc tiêu diệt những cuộc nổi dậy Thái Bình Thiên Quốc và cuộc khởi nghĩa Niệm Quân. Thu nhập của Trung Quốc giảm sút rõ rệt trong thời hạn trận chiến tranh khi nhiều vùng đất canh tác to lớn bị hủy hoại, hàng triệu người thiệt mạng và số lượng binh lính phần đông cũng như trang bị vũ khí cho họ để chiến đấu. Năm 1854, Anh Quốc tìm cách đàm phán lại Hiệp ước Nam Kinh, thêm vào những lao lý được cho phép những thương gia người Anh đi lại trên sông ngòi Trung Quốc và lập một đại sứ quán thường trực của tớ tại Bắc Kinh. Điều khoản ở đầu cuối này xúc phạm tới cơ quan ban ngành thường trực nhà Thanh và họ đã từ chối ký kết, gây ra một cuộc trận chiến tranh khác giữa hai bên. Cuộc trận chiến tranh nha phiến lần thứ hai chấm hết với một thất bại nặng nề khác của Trung Quốc, với Hiệp ước Thiên Tân, Cùng những lao lý như: được cho phép tàu thuyền người Anh hoàn toàn có thể tự do đi lại và neo đậu trên sông Dương Tử, bồi thường chiến phí và đồng ý mở rộng thêm một số trong những hải cảng cho những người dân quốc tế vào ra marketing thương mại.
Thái hậu Từ Hy
Chân dung Từ Hy Thái hậu trong năm 1900.
Cuối thể kỷ 19, Trung Quốc nằm dưới quyền cai trị thực sự của Từ Hi Thái Hậu. Từ Hi đã ngấm ngầm tiến hành cuộc thay máu chính quyền để tước quyền nhiếp chính của đại thần Túc Thuận theo di chiếu của tiên hoàng. Bà nắm quyền nhiếp chính và trở thành người đứng đầu không chính thức của Trung Hoa suốt 47 năm. Bà còn được biết tới bởi sự nhúng tay vào chính vì sự kiểu “Thùy liêm thính chính” (垂簾聽政-tức can thiệp chính trị từ sau hậu đài).
Tới trong năm 1860, triều đình nhà Thanh đã tiêu diệt được những cuộc nổi dậy nhờ việc tương hỗ của lực lượng dân quân do tầng lớp quý tộc tổ chức triển khai. Sau đó, chính phủ nước nhà Thanh tiếp tục xử lý và xử lý yếu tố tân tiến hóa, từng được đưa ra trước đó với Phong trào tự cường. Nhiều lực lượng tân tiến được xây dựng gồm cả Hạm đội Bắc Hải; tuy nhiên Hạm đội Bắc Hải đã biết thành tiêu diệt trong Chiến tranh Trung Nhật (1894-1895), làm cho ngày càng xuất hiện nhiều lôi kéo cải cách sâu rộng hơn thế nữa. Đầu thế kỷ 20, nhà Thanh rơi vào tình trạng tiến thoái lưỡng nan. Nếu tiếp tục theo đuổi cải cách, họ sẽ làm giới quý tộc bảo thủ mích lòng, nếu ngăn cản việc đó họ lại khiến những người dân theo đường lối cách mạng tức giận. Nhà Thanh tìm cách đi theo con phố trung dung, nhưng việc nó lại khiến toàn bộ những bên cùng bất mãn.
Mười năm trong quy trình cai trị của Hoàng đế Quang Tự (r. 1875 – 1908), áp lực đè nén của phương Tây riêng với Trung Quốc lớn tới mức họ phải từ bỏ mọi hình thức quyền lực tối cao. Năm 1898 Quang Tự nỗ lực tiến hành Bách nhật duy tân (百日維新), còn được biết dưới tên thường gọi “Mậu Tuất biến pháp” (戊戌變法), đưa ra những luật mới thay thế cho những quy định cũ đã biết thành bãi bỏ. Những nhà cải cách, với đầu óc tiến bộ hơn như Khang Hữu Vi được tin tường và những người dân dân có đầu óc thủ cựu như Lý Hồng Chương bị gạt bỏ khỏi những vị trí quan trọng. Nhưng những ý tưởng mới đã biết thành Từ Hi dập tắt, Quang Tự bị nhốt trong cung. Từ Hi chỉ triệu tập vào việc củng cố quyền lực tối cao của riêng mình. Tại buổi lễ sinh nhật lần thứ 60, bà đã chi 30 triệu lạng bạc để trang trí và tổ chức triển khai, số tiền đã định dùng để tăng cấp cải tiến vũ khí cho Hạm đội Bắc Hải.
Năm 1901, sau khi Đại sứ Đức bị ám sát, Liên quân tám nước (八國聯軍) cùng tiến vào Trung Quốc lần thứ hai. Từ Hi phản ứng bằng phương pháp tuyên chiến với tám nước, nhưng chỉ thuở nào gian ngắn đã để mất Bắc Kinh và cùng với Hoàng đế Quang Tự chạy trốn tới Tây An. Để đòi bồi thường chiến phí, Liên quân đưa ra một list những yêu cầu riêng với chính phủ nước nhà nhà Thanh, gồm cả một list những người dân phải bị hành quyết làm cho Lý Hồng Chương, thuyết khách số một của Từ Hi, buộc phải đi đàm phán và Liên quân đã có một số trong những nhượng bộ riêng với những yêu cầu của tớ.
Sụp đổ triều đại, chấm hết thời phong kiến
Phổ Nghi, Hoàng đế ở đầu cuối của lịch sử những triều đại Trung Quốc.
Tới thời điểm đầu thế kỷ 20, hàng loạt những vụ náo động dân sự xẩy ra và ngày càng tăng trưởng. Từ Hi và Hoàng đế Quang Tự cùng mất năm 1908, để lại một khoảng chừng trống quyền lực tối cao và một cơ quan ban ngành thường trực TW tạm bợ. Phổ Nghi, con trai lớn số 1 của Thuần Thân Vương, được chỉ định làm người kế vị khi mới hai tuổi, và Thân Vương trở thành người nhiếp chính. Tiếp theo sự kiện này Tướng Viên Thế Khải bị gạt khỏi chức vụ của tớ. Tới giữa năm 1911 Thuần Thân Vương lập ra “Chính phủ mái ấm gia đình hoàng gia”, một hội đồng cai trị của Chính phủ Hoàng gia hầu như gồm toàn bộ những thành viên thuộc dòng họ Ái Tân Giác La. Việc này khiến những quan lại cao cấp như Trương Chi Động tỏ thái độ bất mãn.
Cuộc Khởi nghĩa Vũ Xương trình làng vào trong ngày 10 tháng 10 năm 1911, và tiếp tiếp theo đó là yếu tố tuyên bố xây dựng một chính phủ nước nhà TW riêng không liên quan gì đến nhau, Cộng hòa Trung Hoa, tại Nam Kinh với Tôn Dật Tiên làm lãnh đạo lâm thời. Nhiều tỉnh khởi đầu “ly khai” khỏi quyền trấn áp của nhà Thanh. Chứng kiến tình trạng này, chính phủ nước nhà Thanh dù không thích cũng buộc phải đưa Viên Thế Khải trở lại nắm quân đội, trấn áp Bắc Dương quân của ông, với tiềm năng nhằm mục đích tiêu diệt những người dân cách mạng. Sau khi lên giữ chức Tể tướng (內閣總理大臣 Nội những tổng đại thần) và lập ra chính phủ nước nhà đất của riêng mình, Viên Thế Khải còn tiến xa nữa khi buộc triều đình phải không bổ nhiệm nhiếp chính của Thuần Thân Vương. Việc không bổ nhiệm này tiếp theo này được chính thức hóa thông qua những thông tư của Hiếu Định hoàng hậu.
Khi Thuần Thân Vương đã buộc phải ra đi, Viên Thế Khải và những vị chỉ huy bên trong Bắc Dương quân của tớ hoàn toàn nắm quyền chính trị của triều đình nhà Thanh. Ông nhận định rằng không còn nguyên do gì để tiến hành một cuộc trận chiến tranh gây nhiều tốn phí, đặc biệt quan trọng khi nói rằng chính phủ nước nhà nhà Thanh chỉ có một tiềm năng xây dựng một nền quân chủ lập hiến. Tương tự như vậy, chính phủ nước nhà đất của Tôn Dật Tiên muốn thực thi một cuộc cải cách dân chủ, vừa hướng tới quyền lợi của nền kinh tế thị trường tài chính và dân chúng Trung Quốc. Với sự được cho phép của Hiếu Định hoàng hậu, Viên Thế Khải khởi đầu đàm phán với Tôn Dật Tiên, người đã nhận được định rằng tiềm năng của tớ đã thành công xuất sắc trong việc lập ra một nhà nước cộng hòa và vì thế ông hoàn toàn có thể được cho phép Viên Thế Khải nhận chức vụ Tổng thống của nền Cộng hòa. Năm 1912, sau nhiều vòng đàm phán, Hiếu Định đưa ra một chiếu chỉ tuyên bố sự thoái vị của Phổ Nghi vị nhà vua nhỏ tuổi.
Sự sụp đổ của nhà Thanh năm 1912 ghi lại sự kết thúc của hơn 2000 năm chính sách phong kiến Trung Quốc và sự khởi đầu của một quy trình tạm bợ kéo dãn.
Thời gian biểu
Cờ của Cuộc khởi nghĩa Quảng Châu Trung Quốc lần thứ nhất
Đường Nam Kinh trong Cách mạng Tân Hợi, 1911
Chính phủ lâm thời Trung Hoa Dân Quốc được xây dựng tại Nam Kinh vào trong ngày 12 tháng 3 năm 1912. Tôn Trung Sơn trở thành Tổng thống của Trung Hoa Dân Quốc nhưng ông đã chuyển giao quyền lực tối cao cho Viên Thế Khải, người chỉ huy Tân quân. Trong vài năm tiếp theo, họ Viên tiến hành bãi bỏ những hội đồng cấp vương quốc và cấp tỉnh và tuyên bố mình là nhà vua của Đế quốc Trung Hoa vào thời gian ở thời gian cuối năm 1915. Tham vọng đế quốc của Viên Thế Khải đã biết thành phản đối kinh hoàng bởi cấp dưới; đương đầu với viễn cảnh nổi loạn, ông thoái vị vào tháng 3 năm 1916 và chết vào tháng 6.
Tôn Trung Sơn, nhà lãnh đạo trí thức của Cách mạng.
Viên Thế Khải, tổng thống chính thức thứ nhất của Trung Hoa Dân Quốc.
Cái chết của Viên Thế Khải năm 1916 để lại khoảng chừng trống quyền lực tối cao; chính phủ nước nhà cộng hòa đã tan rã. Điều này đã mở đường cho Thời kỳ quân phiệt mà phần lớn Trung Quốc bị cai trị bằng phương pháp thay đổi liên minh của những nhà lãnh đạo quân sự chiến lược cấp tỉnh đối đầu đối đầu và chính phủ nước nhà Bắc Dương. Giới trí thức vô vọng về sự việc thất bại của nền Cộng hòa đã phát động Phong trào Tân văn hóa truyền thống.
Sinh viên ĐH Bắc Kinh tập hợp trong Phong trào Ngũ Tứ, không hài lòng với Điều 156 của Hòa ước Versailles dành riêng cho Trung Quốc (Vấn đề Sơn Đông).
Năm 1919, Phong trào Ngũ Tứ khởi đầu nhằm mục đích đáp trả những lao lý có lợi cho Nhật do Hiệp ước Versailles áp đặt lên Trung Quốc sau Thế chiến I. Nó nhanh gọn trở thành một trào lưu phản đối trên toàn quốc. Các cuộc biểu tình thành công xuất sắc về mặt đạo đức khi nội những sụp đổ và Trung Quốc từ chối ký Hiệp ước Versailles, hiệp ước trao quyền sở hữu Sơn Đông của Đức cho Nhật Bản. Ký ức về sự việc ngược đãi ở Versailles thổi bùng sự phẫn nộ vào thế kỷ 21.[27]
Sự kích động chính trị và trí thức đã bùng lên mạnh mẽ và tự tin trong suốt trong năm 1920 và 1930. Theo Patricia Ebrey:
“Chủ nghĩa dân tộc bản địa, chủ nghĩa yêu nước, tiến bộ, khoa học, dân chủ và tự do là tiềm năng; đế quốc, phong kiến, lãnh chúa, chuyên quyền, gia trưởng và mù quáng tuân theo truyền thống cuội nguồn là những quân địch. Giới trí thức đấu tranh với việc làm thế nào để trở nên mạnh mẽ và tự tin và tân tiến nhưng vẫn là người Trung Quốc, làm thế nào để duy trì Trung Quốc như một thực thể chính trị trong toàn thế giới của những vương quốc đối đầu đối đầu”[28]
Quốc kỳ của Trung Hoa Dân Quốc từ thời điểm năm 1912 đến năm 1928.
Quốc kỳ của Trung Hoa Dân Quốc từ thời điểm năm 1928 đến nay.
Vào trong năm 1920, Tôn Trung Sơn xây dựng vị trí căn cứ cách mạng ở Quảng Châu Trung Quốc và đặt tiềm năng đoàn kết những vương quốc bị chia cắt. Ông hoan nghênh sự tương hỗ từ Liên Xô (bản thân nó mới được tiếp quản bởi Đảng Cộng sản của Lenin) và ông tham gia vào một trong những liên minh với Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) non trẻ. Sau khi Tôn chết vì bệnh ung thư vào năm 1925, một trong những người dân được ông bảo vệ là Tưởng Giới Thạch đã giành quyền trấn áp Quốc dân Đảng (KMT) và đã thành công xuất sắc trong việc đưa hầu hết miền nam và trung bộ Trung Quốc nằm dưới sự cai trị của tớ trong cuộc Bắc phạt (1926–1927). Sau khi vượt mặt những lãnh chúa ở miền nam và trung bộ Trung Quốc bằng lực lượng quân sự chiến lược, Tưởng hoàn toàn có thể đảm bảo lòng trung thành với chủ trên danh nghĩa của những lãnh chúa ở miền Bắc và xây dựng Chính phủ Quốc dân ở Nam Kinh. Năm 1927, Tưởng lật tẩy ĐCSTQ và không ngừng nghỉ thanh trừng những thành phần Cộng sản trong NRA của tớ. Năm 1934, bị đánh đuổi từ những vị trí căn cứ trên núi của tớ như Cộng hòa Xô Viết Trung Hoa, lực lượng ĐCSTQ đã tiến hành cuộc Vạn lý Trường chinh xuyên qua địa hình hoang vắng nhất của Trung Quốc tiến về phía tây-bắc, nơi họ thiết lập một vị trí căn cứ du kích tại Diên An ở tỉnh Thiểm Tây. Trong Vạn lý Trường chinh, những người dân cộng sản đã tổ chức triển khai lại dưới tay nhà lãnh đạo mới, Mao Trạch Đông.
Chiến tranh Thế giới II
(Chiến tranh Trung-Nhật lần thứ hai)
Đánh bom Trùng Khánh năm 1940
Lính Trung Quốc giao tranh từng nhà trong trận Đài Nhi Trang
Các binh sĩ Lực lượng đổ xô đặc biệt quan trọng của Hải quân Đế quốc Nhật Bản (IJN) trong trang phục mặt nạ phòng độc sẵn sàng sẵn sàng cho một cuộc tiến công trong đống đổ nát ở Thượng Hải, Trung Quốc.
Tướng quân Tưởng Giới Thạch công bố chủ trương Quốc dân đảng kháng Nhật tại Lộc Sơn vào trong ngày 10 tháng 7 năm 1937, ba ngày sau SSự kiện mùng 7 tháng 7.
Nội chiến Trung Quốc ác liệt giữa hai phe Quốc dân đảng và Cộng sản vẫn tiếp nối, công khai minh bạch hoặc bí mật trong cuộc chiếm đóng kéo dãn 14 năm của Nhật Bản trên nhiều vùng của giang sơn (1931–1945). Hai phe trên danh nghĩa đã xây dựng Mặt trận thống nhất để chống lại người Nhật vào năm 1937 trong Chiến tranh Trung-Nhật lần thứ hai (1937–1945), trở thành một phần của Chiến tranh toàn thế giới thứ hai. Quân đội Nhật Bản đã thực thi nhiều hành vi tàn bạo chống lại dân thường, gồm có cả trận chiến tranh sinh học (xem Đơn vị 731) và Chính sách Tam Quang ( Sankō Sakusen ) là: “giết hết, đốt hết và cướp hết” “.[29]
Sau thất bại của Nhật Bản vào năm 1945, trận chiến Một trong những lực lượng chính phủ nước nhà Quốc dân đảng và ĐCSTQ lại tiếp tục sau những nỗ lực hòa giải và thương lượng không thành. Đến năm 1949, ĐCSTQ đã thiết lập quyền trấn áp hầu hết giang sơn. Odd Arne Westad nói rằng những người dân Cộng sản đã thắng trong Nội chiến vì họ mắc ít sai lầm không mong muốn quân sự chiến lược hơn Tưởng Giới Thạch và vì trong quy trình lập chính phủ nước nhà triệu tập quyền lực tối cao, Tưởng đã chống lại quá nhiều nhóm quyền lợi ở Trung Quốc. Hơn nữa, đảng của ông đã biết thành suy yếu trong trận chiến chống lại quân Nhật. Trong khi đó, những người dân Cộng sản nói với những nhóm rất khác nhau, ví như nông dân, đúng chuẩn những gì họ muốn nghe và phủ lên mình lớp vỏ bọc của Chủ nghĩa dân tộc bản địa Trung Quốc.[30] Trong cuộc nội chiến, cả phe Quốc dân đảng và Cộng sản đều tiến hành những hành vi tàn sát hàng loạt với hàng triệu người không tham chiến bị giết bởi cả hai bên.[31] Chúng gồm có những cái chết do nên phải nhập ngũ và những vụ thảm sát.[32] Khi quân chính phủ nước nhà Quốc dân đảng bị vượt mặt bởi lực lượng ĐCSTQ ở Trung Quốc đại lục vào năm 1949, chính phủ nước nhà Quốc dân đảng rút về Đài Loan cùng với lực lượng của tớ cùng với Tưởng và một số trong những lượng lớn những người dân ủng hộ; Chính phủ Quốc dân đảng đã trấn áp Đài Loan một cách hiệu suất cao vào thời điểm cuối Thế chiến II như một phần của yếu tố đầu hàng tổng thể của Nhật Bản, khi quân đội Nhật Bản ở Đài Loan đầu hàng quân đội Trung Hoa Dân Quốc.[33]
Cho đến đầu trong năm 1970, Trung Hoa Dân Quốc là chính phủ nước nhà hợp pháp duy nhất của Trung Quốc. Liên hợp quốc, Hoa Kỳ và hầu hết những vương quốc phương Tây từ chối công nhận CHND Trung Hoa vì Chiến tranh Lạnh. Điều này đã thay đổi vào năm 1971 khi CHND Trung Hoa gia nhập Liên hợp quốc thay thế cho Trung Hoa Dân quốc. Quốc Dân Đảng cai trị Đài Loan trong tình trạng thiết quân luật cho tới năm 1987 với tiềm năng đã nêu là cảnh giác chống lại sự xâm nhập của Cộng sản và sẵn sàng sẵn sàng chiếm lại Trung Quốc đại lục. Do đó, sự không tương đương chính kiến không được dung thứ trong thời kỳ đó.
Trong trong năm 1990, Trung Hoa Dân Quốc đã trải qua một cuộc cải cách dân chủ lớn, khởi đầu bằng việc những thành viên của Lập pháp viện Trung Hoa Dân Quốc và Quốc hội được bầu vào năm 1947. Những nhóm này ban đầu được tạo ra để đại diện thay mặt thay mặt cho những khu vực bầu cử ở Trung Quốc đại lục. Các hạn chế về việc sử dụng tiếng Đài Loan trên những phương tiện đi lại truyền thông và trong trường học cũng khá được dỡ bỏ. Điều này lên đến mức đỉnh điểm với cuộc bầu cử tổng thống trực tiếp thứ nhất vào năm 1996 chống lại ứng viên Đảng Tiến bộ Dân chủ (DPP) và nhà sự không tương đương chính kiến, Bành Minh Mẫn. Năm 2000, tình trạng đảng cầm quyền của Quốc dân đảng chấm hết khi DPP lên nắm quyền, chỉ để giành lại vị thế của tớ trong cuộc bầu cử năm 2008 của Mã Anh Cửu.
Do tính chất gây tranh cãi của Tình trạng chính trị của Đài Loan, Trung Hoa Dân Quốc hiện được 14 vương quốc thành viên Liên hợp quốc và Tòa thánh công nhận Tính từ lúc 2022 với tư cách là chính phủ nước nhà hợp pháp của “Trung Quốc”.
Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc tiến vào Bắc Kinh trong Chiến dịch Bình Tân
Trận chiến lớn trong Nội chiến Trung Quốc kết thúc vào năm 1949 với việc Quốc Dân Đảng (KMT) rút khỏi đại lục, với việc chính phủ nước nhà chuyển đến Đài Bắc và chỉ duy trì quyền trấn áp riêng với một số trong những quần hòn đảo. ĐCSTQ đã giành lại quyền trấn áp Trung Quốc đại lục. Vào ngày một tháng 10 năm 1949, Mao Trạch Đông tuyên bố là Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa.[34]
Chủ tịch Mao Trạch Đông tuyên bố xây dựng Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa vào năm 1949.
Lễ diễu hành kỷ niệm 10 năm Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa tại Bắc Kinh
CHND Trung Hoa được định hình bởi một loạt những chiến dịch và kế hoạch 5 năm. Kế hoạch kinh tế tài chính xã hội Đại nhảy vọt ước tính đã làm 45 triệu người chết.[35] Chính phủ của Mao đã tiến hành hành quyết hàng loạt địa chủ, thực thi canh tác tập thể và lập ra khối mạng lưới hệ thống trại Lao Cải (Lao động Cải tạo). Hành quyết, chết vì lao động cưỡng bức và những hành vi tàn bạo khác dẫn đến hàng triệu người chết dưới thời Mao. Năm 1966, Mao và những liên minh của ông đã phát động Cách mạng Văn hóa kéo dãn cho tới lúc Mao qua đời một thập kỷ tiếp theo đó. Cách mạng Văn hóa được thúc đẩy bởi những cuộc tranh giành quyền lực tối cao trong Đảng và nỗi sợ Liên Xô đã dẫn đến một sự dịch chuyển lớn trong xã hội Trung Quốc.
Năm 1972, ở đỉnh điểm của Chia rẽ Trung-Xô, Mao và Chu Ân Lai gặp tổng thống Hoa Kỳ Richard Nixon tại Bắc Kinh để thiết lập quan hệ với Hoa Kỳ. Trong cùng năm, CHND Trung Hoa được kết nạp vào Liên hợp quốc thay cho Trung Hoa Dân Quốc với tư cách là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an.
Quốc kỳ của Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa từ thời điểm năm 1949.
Một cuộc tranh giành quyền lực tối cao trình làng sau cái chết của Mao vào năm 1976. Tứ nhân bang bị bắt và bị đổ lỗi cho những hành vi thái quá của Cách mạng Văn hóa, ghi lại sự kết thúc của một kỷ nguyên chính trị hỗn loạn ở Trung Quốc. Đặng Tiểu Bình vượt trội hơn quản trị tiếp theo được Mao nâng đỡ là Hoa Quốc Phong và từ từ nổi lên như một nhà lãnh đạo trên thực tiễn vài năm tiếp Từ đó.
Đặng Tiểu Bình là Lãnh đạo tối cao của Trung Quốc từ thời điểm năm 1978 đến năm 1992, tuy nhiên ông chưa bao giờ trở thành người đứng đầu đảng hoặc nhà nước và ảnh hưởng của ông trong Đảng đã hỗ trợ giang sơn cải cách kinh tế tài chính đáng kể. ĐCSTQ tiếp theo này đã thả lỏng quyền trấn áp của chính phủ nước nhà riêng với đời sống thành viên của công dân và Công xã nhân dân đã biết thành giải tán với nhiều nông dân nhận được nhiều hợp đồng thuê đất, điều này đã khuyến khích sản xuất nông nghiệp tăng dần. Ngoài ra, đã có nhiều khu vực thị trường tự do được mở ra. Các khu vực thị trường tự do thành công xuất sắc nhất là Thâm Quyến. Nó nằm ở vị trí Quảng Đông và là khu vực miễn thuế bất động sản vẫn còn đấy tồn tại cho tới ngày này. Sự kiện này ghi lại sự quy đổi của Trung Quốc từ nền kinh tế thị trường tài chính kế hoạch sang nền kinh tế thị trường tài chính hỗn phù thích hợp với thị trường ngày càng mở, một khối mạng lưới hệ thống được một số trong những người dân gọi là[36] là “chủ nghĩa xã hội thị trường” và được ĐCSTQ chính thức gọi là “Chủ nghĩa xã hội rực rỡ Trung Quốc”. CHND Trung Hoa đã thông qua hiến pháp hiện hành vào trong ngày 4 tháng 12 năm 1982.
Năm 1989, cái chết của cựu tổng bí thư Hồ Diệu Bang đã góp thêm phần châm ngòi cho Các cuộc biểu tình tại Quảng trường Thiên An Môn trong năm đó, trong số đó, sinh viên và những người dân khác đã vận động trong nhiều tháng, lên tiếng chống tham nhũng và ủng hộ cải cách chính trị sâu rộng, gồm có những quyền dân chủ và tự do ngôn luận. Tuy nhiên, ở đầu cuối những cuộc biểu tình đã biết thành dập tắt vào trong ngày 4 tháng 6 khi Quân đội và phương tiện đi lại tiến vào và cưỡng bức dọn sạch TT vui chơi quảng trường với nhiều người chết. Sự kiện này đã được báo cáo rộng tự do và bị cả toàn thế giới lên án và trừng phạt chống lại chính phủ nước nhà.[37][38] Một sự cố được quay phim liên quan đến “người chặn xe tăng” đã được nhìn thấy trên toàn toàn thế giới.
Tổng bí thư ĐCSTQ kiêm Chủ tịch CHND Trung Hoa Giang Trạch Dân và Thủ tướng CHND Trung Hoa Chu Dung Cơ đều là cựu thị trưởng Thượng Hải, lãnh đạo CHND Trung Hoa thời hậu Thiên An Môn vào trong năm 1990. Dưới sự điều hành quản lý của Giang và Chu trong 10 năm, thành tích kinh tế tài chính của CHND Trung Hoa ước tính đã nâng khoảng chừng 150 triệu nông dân thoát khỏi đói nghèo và duy trì vận tốc tăng trưởng tổng thành phầm quốc nội trung bình thường niên là 11,2%.[39][40] Nước này chính thức gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới vào năm 2001. Đến năm 1997 và 1999, những thuộc địa cũ của châu Âu là Hồng Kông và Ma Cao trở thành Đặc khu hành chính.
Mặc dù Trung Quốc cần tăng trưởng kinh tế tài chính để thúc đẩy sự tăng trưởng của tớ nhưng chính phủ nước nhà khởi đầu lo ngại rằng vận tốc tăng trưởng kinh tế tài chính nhanh gọn đang làm suy giảm tài nguyên và môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên của giang sơn. Một mối quan tâm khác là một số trong những thành phần trong xã hội không được hưởng lợi khá đầy đủ từ sự tăng trưởng kinh tế tài chính của CHND Trung Hoa; một ví dụ về điều này là khoảng chừng cách quá rộng giữa thành thị và nông thôn. Kết quả là, dưới thời cựu tổng bí thư và Chủ tịch ĐCSTQ Hồ Cẩm Đào và Thủ tướng Ôn Gia Bảo, Trung Quốc đã khởi xướng những chủ trương để xử lý và xử lý những yếu tố về phân phối công minh những nguồn lực nhưng kết quả không rõ ràngtính đến năm 2014[cập nhật].[41] Hơn 40 triệu nông dân phải bỏ đất,[42] thường là để tăng trưởng kinh tế tài chính, góp thêm phần vào 87.000 cuộc biểu tình và bạo loạn trên khắp Trung Quốc vào năm 2005.[43] Đối với phần lớn dân số của CHND Trung Hoa, mức sống được cải tổ rất đáng để kể và tự do tăng thêm nhưng những giải pháp trấn áp chính trị vẫn ngặt nghèo và những khu vực nông thôn vẫn còn đấy nghèo.[44]
Ngoài những quy trình loạn lạc được gọi tên chính thức trong và phân định rõ bằng niên biểu trong lịch sử như Xuân Thu – Chiến Quốc, Ngũ Hồ thập lục quốc, Ngũ đại Thập quốc, trong lịch sử Trung Quốc còn tồn tại những cách gọi khái quát về những quy trình, những triều đại:
Các cuộc thăm dò của Trung Hoa
Thuật chép sử Trung Quốc
Chủ quyền Trung Quốc
Lịch sử kinh tế tài chính Trung Quốc
Các dân tộc bản địa trong lịch sử Trung Quốc
Quan hệ ngoại giao của đế quốc Trung Quốc
Tứ dân
Thời kỳ vàng son của Trung Quốc
Lịch sử kênh đào ở Trung Quốc
Lịch sử Hồng Kông
Lịch sử Hồi giáo ở Trung Quốc
Lịch sử Ma Cao
Lịch sử khoa học và công nghệ tiên tiến và phát triển ở Trung Quốc
Lịch sử Đài Loan
Lịch sử Vạn Lý Trường Thành của Trung Quốc
Danh sách vua Trung Quốc
Danh sách những nền văn hóa truyền thống cổ truyền thời đồ đá mới của Trung Quốc
Danh sách những cuộc khởi nghĩa ở Trung Quốc
Danh sách những nước nhận cống phẩm từ Trung Quốc
Danh sách những vương quốc triều cống Trung Quốc
Lịch sử quân sự chiến lược Trung Quốc trước năm 1911
Chế độ quân chủ Trung Quốc
Lịch sử thủy quân Trung Quốc
Sơ lược về Trung Quốc cổ đại
Lịch sử dân số Trung Quốc
Tôn giáo ở Trung Quốc
Biên niên sử Trung Quốc
Phụ nữ ở Trung Quốc cổ đại và thời phong kiến
^ “China profile – Timeline”. BBC News. 8 tháng 11 năm 2022. Bản gốc tàng trữ ngày 4 tháng 10 năm 2009. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2022.
^ “Early Homo erectus Tools in China”. Viện Khảo cổ học Hoa Kỳ. 2000. Truy cập ngày 30 tháng 11 thời gian năm 2012.
^ a b ://.china.org.cn/e-gudai/index-1.htm
^ ://books.google/books?id=KaAWAgAAQBAJ&pg=PA158&lpg=PA158&dq=china+only+civilization+today&source=bl&ots=_6TJ4SPaQK&sig=ACfU3U2lcUqjbtvNQL-OXEGYX10dXmGHDg
^ The Oldest Living Civilization, American Historical Association
^ 5,000-year-long Chinese civilization verified, Global Times, 2022/5/29
^ “Public Summary Request Of The People’s Republic Of China To The Government Of The United States Of America Under Article 9 Of The 1970 Unesco Convention”. Bureau of Educational and Cultural Affairs, U.S. State Department. Bản gốc tàng trữ ngày 15 tháng 12 trong năm 2007. Truy cập ngày 12 tháng 1 năm 2008.
^ “The Ancient Dynasties”. University of Maryland. Truy cập ngày 12 tháng 1 năm 2008.
^ Stanglin, Douglas (ngày 29 tháng 6 thời gian năm 2012). “Pottery found in China cave confirmed as world’s oldest”. USA Today.
^ Wu, X; Zhang, C; Goldberg, P; Cohen, D; Pan, Y; Arpin, T; Bar-Yosef, O (ngày 29 tháng 6 thời gian năm 2012). “Early Pottery 20,000 Years Ago in Xianrendong Cave, China”. Science. 336 (6089): 1696–1700. Bibcode:2012Sci…336.1696W. doi:10.1126/science.1218643. PMID 22745428.
^ Normile, Dennis (1997). “Yangtze seen as earliest rice site”. Science. 275 (5298): 309–310. doi:10.1126/science.275.5298.309. S2CID 140691699.
^ Vaughan, DA; Lu, B; Tomooka, N (2008). “The evolving story of rice evolution”. Plant Science. 174 (4): 394–408. doi:10.1016/j.plantsci.2008.01.016.
^ Harris, David R. (1996). The Origins and Spread of Agriculture and Pastoralism in Eurasia. Psychology Press. tr. 565. ISBN 978-1-85728-538-3.
^ Zhang, Jianping; Lu, Houyuan; Gu, Wanfa; Wu, Naiqin; Zhou, Kunshu; Hu, Yayi; Xin, Yingjun; Wang, Can; Kashkush, Khalil (ngày 17 tháng 12 thời gian năm 2012). “Early Mixed Farming of Millet and Rice 7800 Years Ago in the Middle Yellow River Region, China”. PLOS ONE. 7 (12): e52146. Bibcode:2012PLoSO…752146Z. doi:10.1371/journal.pone.0052146. PMC 3524165. PMID 23284907.
^ Molina, J.; Sikora, M.; Garud, N.; Flowers, J. M.; Rubinstein, S.; Reynolds, A.; Huang, P.; Jackson, S.; Schaal, B. A.; Bustamante, C. D.; Boyko, A. R.; Purugganan, M. D. (2011). “Molecular evidence for a single evolutionary origin of domesticated rice”. Proceedings of the National Academy of Sciences. 108 (20): 8351–6. Bibcode:2011PNAS..108.8351M. doi:10.1073/pnas.1104686108. PMC 3101000. PMID 21536870.
^ “China axes ‘show ancient writing’”. BBC. ngày 11 tháng 7 năm trước đó đó. Truy cập ngày 11 tháng 7 năm trước đó đó.
^ “Văn minh Trung Hoa”. Bản gốc tàng trữ ngày 5 tháng 5 năm 2022. Truy cập ngày 30 tháng 12 năm 2022.
^ “Nhà Hạ – Triều đại thứ nhất trong lịch sử Trung Quốc”. Bản gốc tàng trữ ngày 21 tháng 2 năm 2022. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2022.
^ “Nhà Thương-Triều đại sớm nhất có ghi chép lịch sử ở Trung Quốc”. Bản gốc tàng trữ ngày 4 tháng 3 năm 2022. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2022.
^ a b “Tây Chu và Xuân Thu Chiến Quốc”. Bản gốc tàng trữ ngày 27 tháng 8 năm 2022. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2022.
^ Lewis 2007, p.. 129
^ Lewis 2007, p.. 5
^ Nhà xuất bản Văn học, 1997
^ Kể cả những cuộc nổi dậy lẻ tẻ mà người khởi nghĩa xưng vương được vài tháng và nhanh gọn bị trấn áp
^ Lý Uyên có chín người con trai, trong số đó 6 người con sau đều sinh vào trong năm cuối đời ông nên lúc này còn rất nhỏ hoặc chưa Ra đời
^ “Nhà Minh”. Bản gốc tàng trữ ngày 20 tháng 7 năm trước đó đó. Truy cập ngày 22 tháng 2 năm 2022.
^ Foot, Rosemary (2022). “Remembering the past to secure the present: Versailles legacies in a resurgent China”. International Affairs. 95 (1): 143–160.
^ Ebrey, Patricia Buckley (1996). Cambridge Illustrated History of China. tr. 271.
^ Fairbank, J.K.; Goldman, M. (2006). China: A New History (ấn bản 2). Harvard University Press. tr. 320. ISBN 978-0674018280.
^ Westad, Odd Arne (2012). Restless Empire: China and the World Since 1750. tr. 291.
^ Rummel, Rudolph (1994). Death by Government.
^ Valentino, Benjamin A. (2005). Final solutions: mass killing and genocide in the twentieth century. Cornell University Press. tr. 88.
^ “Surrender Order of the Imperial General Headquarters of Nhật bản”. ngày 2 tháng 9 năm 1945., “(a) The senior Japanese commanders and all ground, sea, air, and auxiliary forces within China (excluding Manchuria), Formosa, and French Indochina north of 16 degrees north latitude shall surrender to Generalissimo Chiang Kai-shek.”
^ The Chinese people have stood up. UCLA Center for East Asian Studies. Truy cập ngày 16 tháng bốn năm 2006. Lưu trữ 2015-09-06 tại Wayback Machine
^ Akbar, Arifa (ngày 17 tháng 9 năm 2010). “Mao’s Great Leap Forward ‘killed 45 million in four years’”. The Independent. London. Truy cập ngày 30 tháng 10 năm 2010.
^ Hart-Landsberg, Martin; Burkett, Paul (2010). China and Socialism: Market Reforms and Class Struggle. Monthly Review Press. ISBN 978-1-58367-123-8. Truy cập ngày 30 tháng 10 năm 2008.
^ Youngs, R. (2002). The European Union and the Promotion of Democracy. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924979-4..
^ Carroll, J. M. (2007). A Concise History of Hong Kong. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-3422-3..
^ “Nation bucks trend of global poverty”. China Daily. ngày 11 tháng 7 năm 2003.
^ “China’s Average Economic Growth in 90s Ranked 1st in World”. People’s Daily. ngày một tháng 3 năm 2000.
^ “China worried over pace of growth”. BBC. Truy cập ngày 16 tháng bốn năm 2006.
^ “China: Migrants, Students, Taiwan”. Migration News. 13 (1). tháng 1 năm 2006.
^ “In Face of Rural Unrest, China Rolls Out Reforms”. The Washington Post. ngày 28 tháng 1 năm 2006.
^ Thomas, Antony (ngày 11 tháng bốn năm 2006). “Frontline: The Tank Man transcript”. Frontline. PBS. Truy cập ngày 12 tháng 7 năm 2008.
Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện đi lại truyền tải về Lịch sử Trung Quốc.
Bạn vừa Read Post Với Một số hướng dẫn một cách rõ ràng hơn về Video Người Trung Quốc xây dựng nhà nước thứ nhất của tớ lúc nào tiên tiến và phát triển nhất
Quý khách đang tìm một số trong những Chia Sẻ Link Cập nhật Người Trung Quốc xây dựng nhà nước thứ nhất của tớ lúc nào Free.
Nếu sau khi đọc nội dung bài viết Người Trung Quốc xây dựng nhà nước thứ nhất của tớ lúc nào vẫn chưa hiểu thì hoàn toàn có thể lại Comment ở cuối bài để Mình lý giải và hướng dẫn lại nha
#Người #Trung #Quốc #xây #dựng #nhà #nước #đầu #tiên #của #mình #khi #nào
Tra Cứu Mã Số Thuế MST KHƯƠNG VĂN THUẤN Của Ai, Công Ty Doanh Nghiệp…
Các bạn cho mình hỏi với tự nhiên trong ĐT mình gần đây có Sim…
Thủ Thuật về Nhận định về nét trẻ trung trong môi trường tự nhiên vạn…
Thủ Thuật về dooshku là gì - Nghĩa của từ dooshku -Thủ Thuật Mới 2022…
Kinh Nghiệm Hướng dẫn Tìm 4 số hạng liên tục của một cấp số cộng…
Mẹo Hướng dẫn Em hãy cho biết thêm thêm nếu đèn huỳnh quang không còn…