Contents
Kinh Nghiệm Hướng dẫn Trào phúng mà trữ tình là gì 2022
You đang tìm kiếm từ khóa Trào phúng mà trữ tình là gì được Update vào lúc : 2022-01-21 17:15:25 . Với phương châm chia sẻ Bí quyết Hướng dẫn trong nội dung bài viết một cách Chi Tiết Mới Nhất. Nếu sau khi Read nội dung bài viết vẫn ko hiểu thì hoàn toàn có thể lại Comments ở cuối bài để Mình lý giải và hướng dẫn lại nha.
THƠ TRÀO PHÚNG LÀ GÌ ?
Đỗ Lai Thúy
Kìa ai chín suối xương không nát
Ắt hẳn nghìn thu tiếng vẫn còn đấy
(Nguyễn Khuyến)
Người Việt tuy hay cười, nhưng ít cười hay. Bởi thế, cho tới nay, thơ Việt chỉ có ba cái cười đáng kể/nể. Đó là cười Xuân Hương, cười Nguyễn Khuyến vàcười Tú Xương(1)
Hồ Xuân Hương sống vào lúc chừng thời gian cuối thế kỷ XVIII đầu XIX, thời Phục Hưng của văn hóa truyền thống Việt. Bấy giờ, theo tinh thần thời đại, những nhà nho đều tìm đường để khoetàivà (bày) tỏtìnhcủa mình. Trong khi những nam thi nhân như Nguyễn Gia Thiều, Nguyễn Huy Tự, Nguyễn Du đềutìm đếnvăn chương đô thị ở tiểu thuyết tài tử giai nhân để phóng tác thành truyện thơ nôm, thì riêng nữ sĩ Hồ Xuân Hương, ngược lại,tìm vềvới văn hóa truyền thống dân gian ở những cạnh khía vũ trụ luận cổ sơ để cười! Cười Xuân Hương, vì thế, không phải là tiếng cườiđả kíchđã đành, mà cũng không phải là tiếng cườibông lơnvô thưởng vô phạt như thiên hạ xưa nay vẫn lầm tưởng. Cười Xuân Hương là cái cười phồn thực, tức không phải cái cười đả kích, cười nhằm mục đích thủ tiêu đối tượng người dùng, mà làcái cười của nụ cười sống, cười để góp thêm phần xây dựng một môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên sống đời thường luôn sinh sôi nảy nở. Triết lý phồn thực của cái vui sống không nằm ở vị trí bề sâu, bề sau hay bề xa của tiếng cười, mà nằm ở vị trí ởbản thân tiếng cười. Chính điều bất thần này khiến số đông ngỡcười Xuân Hươngchỉ là bông lơn, không còn tư tưởng(2).
Cười Nguyễn Khuyến, cười Tú Xương là cái cười nhà nho, cái cười thâm nho. Các nhà nho vốn nghiêm chỉnh, sống có đạo lý, triết lý hẳn hoi, nên lúc họ phải cất tiếng cười, thì thời thế lúc ấy ắt phải có yếu tố. Nguyễn Khuyến (1835 – 1909)giốngTú Xương (1870 – 1907) ở đoạn hai người sống cùng thời, lại cùng quê Sơn Nam Hạ, tuy một ở Hà Nam, một ở Tỉnh Nam Định. Nhưng Nguyễn Khuyến lạikhácTú Xương ở cái cười. Sự khác ấy, xét đến cùng, trước hết và hầu hết, là ở đoạn hai ông thuộc về nhữngloại hình nhà nhokhác nhau. Trước đây, Trần Đình Hượu có đưa ra ba quy mô nhà nho làhành đạo, ẩn dậtvàtài tử. Sau, tôi thấy những khái niệm này sẽ không còn cùng một Lever, nên đưa thêm nhà nhoquân tửvào để trở thành những cặpcùng bình diện: hành đạo/ ẩn dật; quân tử/ tài tử. Nay, để nghiên cứu và phân tích trường hợp Nguyễn Khuyến, Tú Xương tôi lại đưa thêm hai cặp nữa là nhà nhoquan lại/ dân dã; nhà nhonông thôn/ thành thị.
Nguyễn Khuyến thi đỗ đại khoa, nổi tiếng với thương hiệu vua ban Tam nguyên Yên Đổ, làm quan đến chức Tổng đốc, dù đường hoạn lộ của ông chỉ có 12 năm. Ông là một nhà nhoquan lại.Còn Tú Xương thì lận đận khoa cử, tám lần thi cũng chỉ đỗ được cái tú tài: Rằng hay thì thật là hay/ Không hay sao lại đỗ ngay tú tài. Một học vị chưa đủ để được bổ làm quan. Và muốn thi tiếp thì lại phải thi lại từ trên đầu, nên mới có những ôngtú kép(đỗ tú tài lần 2),tú mền(lần 3). Tú Xương, vì thế, chỉ là một nhà nho dân dã. Nếu nhà nho quan lại sở hữu tri thức khoa cử uyên thâm, gắn chặt với những khuôn thước Nho học, có ý thức cao về phận vị, nên khó thay đổi, thì, những nhà nho dân dã gần với đời sống hơn, ít tri thức quyền uy, đóng hộp hơn, nên cũng dễ thay đổi hơn. Tú Xương tuy không cótài họcnhư Nguyễn Khuyến, nhưng cũng lại cótài thơnhư Nguyễn Khuyến, tuy cũng luôn có thể có khi Ông nghè ông thám vô mây khói/ Còn với văn chương một tú tài (Xuân Diệu). Nhưng Yên Đổ cũng là một nhà thơ trác tuyệt. Vậy nên, phân biệt bản chất sáng tạo của hai nhà thơ này bằng quy mô nhà nho quan lại/ dân dã là yếu tố kiện cần nhưng chưa đủ, vì Nguyễn Khuyến khi về hưu cũng không nhiều nếu không muốn nói là rất không ít sống đời sống của một nhà nho dân dã, nên nên phải viện thêm quy mô thứ hai.
Nguyễn Khuyến trước thi đỗ là mộtthôn dânsau khi từ quan về ở ẩn, lại tiếp tục sống ở nông thôn. Quê ông là một vùng chiêm trũng hễ cứ mưa là lụt. Mà lụt thì làng xóm lập tức trở thành cô hòn đảo, cắt đứt liên lạc với những làng khác. Còn cảnh sắc mùa khô là những ao chuôm, những ngõ nhỏ tre pheo heo hút. Nguyễn Khuyến, như vậy, là gắn cả đời mình với tư tưởng và tình cảm của người nông dân, với quê nhà làng cảnh Bắc Bộ. Ông là một nhà nhonông thôn. Tú Xương, ngược lại, cả đời sống ở đô thị, hay tối thiểu cũng ở một làng ven đô nay đã đô thị hóa: Trời xui khiến vậy sông nên bãi/ Ai khéo xoay ra phố cả làng. Thành phố Tỉnh Nam Định xưa vốn là Vị Hoàng doanh, nơi quân đội nhà Trần đóng giữ để canh gác từ xa đất tổ Thiên Trường của tớ. Về sau, Tỉnh Nam Định trở thành nơi marketing thương mại của thuyền bè từ Thanh Hóa, Nghệ An ra, Tp Hải Dương, Thái Bình, Quảng Ninh tới. Đến đầu thời Pháp thuộc thì Tỉnh Nam Định nhanh gọn trở nên một thành phố tân tiến. Chỉ khi cảng biển Hải Phòng Đất Cảng được mở ra, thì Tỉnh Nam Định mới mất vai trò thương/ giang cảng số 1 của miền Bắc. Tú Xương sống cùng/ Một trong những thay đổi đó. Ông rõ ràng là một nhà nhođô thị, thậm chí còn đô thịhiện đại(thành thị).
Như vậy, nếu lấy trục ngang A B là không khí địa lý, còn trục dọc C D là không khí xã hội mà màn biểu diễn thành sơ đồ thì Nguyễn Khuyến là yếu tố gặp gỡ của hai quy mô nhà nho quan lại/ nông thôn, còn tọa độ của Tú Xương là nhà nho dân dã/ đô thị:
Khu vực AOD được hình thành do sự giao cắt của hai trục nhà nho nông thôn và nhà nho quan lại mà Nguyễn Khuyến là một nhân vật tiêu biểu vượt trội là phổ truyền thống cuội nguồn của xã hội Việt Nam. Bởi lẽ, hầu hết những nhà nho hiểu đạt rất mất thời hạn rồi đều xuất thân từ nông thôn, là con em của tớ nông dân hay tối thiểu cũng là con em của tớ một thôn dân nào đó. Đấy là đường mây rộng thênh thang cử bộ (Nguyễn Công Trứ) của kẻ sĩ, như Lê Quý Đôn, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát Hấp lực của truyền thống cuội nguồn này khiến Nguyễn Khuyến dù sống trong thuở nào đại đã thay đổi mà cái nhìn thời cuộc của ông vẫn không thay đổi.
Khu vực AOC được hình thành do sự giao cắt của hai trục nhà nho nông thôn và nhà nho dân dã cũng là một phổ truyền thống cuội nguồn của xã hội Việt Nam. Đây đó đó là những nhà nho khôngtiến vi quanđược, nên phải đành lòngđạt vi sư. Có điều, do ít chữ, nên họ cũng chỉ làm được những ông giáo làng gõ đầu trẻ con. Nhưng do sống thân thiện với những người dân, nên tư duy họ mềm dẻo hơn, có lối sống cởi mở hơn. Chính họ là tác giả của những ca dao tục ngữ, những truyện tiếu lâm, là người lưu giữ tinh hoa của làng xã.
Khu vực BOD được hình thành do sự giao cắt của hai trục nhà nho quan lại và nhà nho đô thị cũng là một phổ truyền thống cuội nguồn của xã hội Việt Nam, duy chỉ tồn tại từ thế kỷ XVIII trở đi, khi xuất hiện những đô thị trung đại mà lần thứ nhất chất thị>chất đô và hình thành tầng lớp thị dân. Chính tư tưởng thị dân đã xâm nhập vào những nhà nho, làm phai nhạt tính chính thống ở họ để hình thành lớp nhà nho phi chính thống, nhà nho tài tử, như Phạm Thái, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương Họ là một bước đệm để tiến tới con người thành viên của đô thị tân tiến.
Cuối cùng, khu vực BOC được hình thành do sự giao cắt của hai trục nhà nho dân dã và nhà nho thành thị là một phổ xã hội mới xuất hiện, từ những thập niên cuối của thế kỷ XX. Cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp đã tạo ra những đô thị tân tiến, theo phong cách phương Tây, với những con người và tư tưởng thị dân mới. Trong số đó có những nhà nho hay chữ nhưng lại không đỗ đạt, vì tính tình phóng khoáng, không câu nệ, nên hay phạm trường quy mà Tú Xương là một nhân vật tiêu biểu vượt trội. Loại hình nhà nho mới này dù sẽ theo những con phố rất khác nhau, nhưng họ lại khác hoàn toàn với nhiều chủng quy mô nhà nho thuộc ba phổ nói trên. Tuy nhiên, nhiều chủng quy mô nhà nho thuộc bốn khu vực trên không biến thành đóng cứng, mà luôn có sự giao thoa, thậm chí còn chuyển di.
Như vậy, tuy cùng là nhà nho, nhưng hai ông, Nguyễn Khuyến và Tú Xương, hoàn toàn trái chiều nhau về quy mô, mà quy mô thì là cái tiềm ẩn, lẩn khuất đằng sau những sự kiện, phải phân tích, đào bới mới lôi ra được. Nếu là một câu đối, thì Nguyễn Khuyến là vếbằng, con Tú Xương là vếtrắc.Một đằng thì êm đềm xuôi theo làn nước, còn đằng kia thì khục khặc lên thác xuống ghềnh. Cái rất khác nhau về quy mô này sẽ dẫn đến cái khác ởcái nhìn thế giớicủa Nguyễn Khuyến, Tú Xương. Rồi kéo theo, như một hệ quả, làcái nhìn nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp, mà rõ ràng, trong nội dung bài viết này, làcái cườicủa hai ông.
Trước tình thế thực dân Pháp lấn chiếm Bắc Kỳ, triều đình ký hòa ước Giáp Tuất (1884), biến hai trung bộ, bắc Việt Nam thành đất bảo lãnh, thì cái nhìn của Nguyễn Khuyến, Tú Xương từng người mỗi khác. Nhà nho Nguyễn Khuyến với tính chất quan lại, nông thôn, nhìn sự thay đổi xã hội này hầu hết ở cạnh khíachính trị, đạo đức, nhân tình thế thái. Coi đó chỉ là yếu tố thay đổinội văn hóa truyền thống, có tính xoay vần, sông có khúc, người dân có những lúc. Còn nhà nho Tú Xương, với tính chất dân dã, đô thị của tớ, lại nghiêng về cạnh khíavăn hóa, sự thay đổi văn hóa truyền thống.
Không đứng lên chống Pháp như Phan Đình Phùng, Tôn Thất Thuyết, Cao Thắng, cũng không theo giặc đàn áp trào lưu Cần vương như Hoàng Cao Khải, Nguyễn Thân, Nguyễn Khuyến chọn con phố thứ ba, cũng là ứng xử truyền thống cuội nguồn của nhà nho, làtừ quan về ở ẩn, để bảo toàn tiết tháo của tớ (Rằng quan nhà Nguyễn cáo về đã lâu). Không day dứt như Nguyễn Trãi, khi nằm ngơi ở Thạch bàn nhìn những triều gió vỗ sóng ngọn tùng, không ồn ào như Nguyễn Công Trứ, khi muốn làm cây thông reo giữa đất trời, Nguyễn Khuyến trở về vườn Bùi chốn cũ với việc thanh thản, thậm chí còn vui vẻ: Cổng reo trẻ đón: ông về đó/ Gậy chống già chào: bác đấy a? Từ bước ngoặt thời cuộc này mới nảy ra thơ, hay chí ít cũng là thơ – Nguyễn – Khuyến, chứ không phải là thơ của Cụ lớn Tam nguyên.
Hòa mình vào đời sống thôn dã, Nguyễn Khuyến đã viết nên những tuyệt tác về thôn quê. Đồng thời, với con mắt của người ở ẩn quan sát thời cuộc, ông đã có những bài trào phúng tinh vi, tinh xảo, kiểu như Có tiền việc ấy mà xong nhỉ!/ Đời trước làm quan cũng thế a? Thơ trào phúng Nguyễn Khuyến nhờ vào hai điểm tựa vững chãi:một, những tín điều Nho giáo vàhai, đời sống trong sáng của thành viên nhà thơ. Cười Nguyễn Khuyến, do vậy, thiên về châm biếm, đả kích. Bởi, cái cười này bao giờ cũng cần phải đến một tư cách phát ngôn đã được xác lập từ trước, điều mà Tú Xương không còn.
Tú Xương, một kẻ đi thi và hỏng thi chuyên nghiệp, một cách tự nhiên đã chọn cho mình một góc quan sát thời cuộc qua sự suy tàn của Nho giáo và tầng lớpsĩ.Hơn nữa, sống trong tâm một đô thị đang Âu hóa mạnh mẽ và tự tin, từ lối sống tối rượu sâm banh, sáng sữa bò đến việc thay đổi văn tự vứt bút lông đi giắt bút chì, mà sự thay đổi văn tự nào thì sớm muộn cũng dẫn đến thay đổi văn hóa truyền thống, và điều này đã nhãn tiền trình làng trong cảnh lễ xướng danh vốn thiêng liêng: Trên ghế bà đầm ngoi đít vịt/ Dưới sân ông cử ngỏng đầu rồng. Rồi tiếp nữa là yếu tố xuất hiện của những lớp người mới trong cái xã hội sĩ nông công thương nghìn xưa như thông, phán, ký, lục và cò, Tú Xương cảm nhận thâm thúy về một quy đổi xã hội ở tận nền tảng. Đặc biệt là tại tầng lớp thị dân, không hề là một thị dân phương Đông trung đại nữa, mà đã có những yếu tố mới của thị dân phương Tây tân tiến. Từ đó, ông thấy đây không phải chỉ là yếu tố xoay vần thịnh suy như lệ thường củamộtnền văn hóa truyền thống, mà là yếu tố quy đổi sang văn hóakhác.Từ văn hóa truyền thống Nho giáo truyền thống cuội nguồn sang văn hóa truyền thống phương Tây tân tiến.
Sự tàn lụi của một nền văn hóa truyền thống cổ truyền, sự sụp đổ của một khối mạng lưới hệ thống vũ trụ nhân sinh, sự hòn đảo ngược của luân thường đạo lý đã tạo ra một xã hội không hề ai là ai nữa; vua chẳng ra vua, quan chẳng ra quan, sĩ chẳng ra sĩ, tăng chẳng ra tăng, thậm chí còn người chẳng ra người (Vua quan sĩ thứ ngàn muôn nước/ Sao được cho ra cái giống người -Chúc tết). Tú Xương vừa khóc cho tầng lớp sĩ của tớ, vừa khóc cho dân tộc bản địa lần thứ nhất sau hai nghìn năm ngơ ngác tìm đường. Tiếng khóc của Tú Xương, thế nên vì thế, còn đã cho toàn bộ chúng ta biết một bề sâu thời đại, một triết lý muôn thuở, một niềm khắc khoải chưa tìm ra lối thoát. Một tiếng khóc đớn đau như vậy thì bao giờ cũng khá được giấu kín bên trong một tiếng cười. Hay nói khác, tiếng khóc ấy thường ngoại hiện thành tiếng cười. Cười Tú Xương, vì thế, là một tiếng cười – khóc.
Một nho sĩ – thị dân, sống vào quy trình hệ giá trị văn hóa truyền thống cũ suy tàn, nhưng chưa chết hẳn, còn những giá trị văn hóa truyền thống mới, tuy đã xuất hiện, nhưng chưa định hình, Tú Xương rơi vào tâm điểm của những lai căng, lắp ghép, đầu Tây mình Đông, chân Nam đá chân Pháp. Ông hẫng hụt không biết mình phải làm gì, nên để mặc cho những xích míc trái ngược trong mình lôi kéo đi. Tú Xương chán ghét khoa cử, coi thường những kẻ thi đỗ, vậy mà khoa nào ông cũng lóc cóc vác lều chõng đi thi. Ông thương vợ, biết mình sống nhờ vợ (Bảo rằng quan ấy ăn lương vợ), coi vợ như thể một hình tượng của giá trị truyền thống cuội nguồn, mà vẫn đùa bỡn, thậm chí còn, trên thực tiễn, giẫm đạp lên những giá trị ấy. Ông khâm phục những người dân Đông Du tìm đường cứu nước như Phan Bội Châu, mà không hề có ý định xuất dương theo họ. Là một người ưu thời mẫn thế mà không làm gì cả, Tú Xương sống buông trôi, đành làm một người vô tích sự: Bác này mới thực là vô tích/ Sớm vác ô đi tối vác về. Bởi vậy, cười Tú Xương trước hết là nhắm vào bản thân mình, rồi tiếp theo đó tới tầng lớp sĩ của tớ, ở đầu cuối là toàn bộ xã hội. Trào phúng Tú Xương, như vậy, khác với Nguyễn Khuyến, hầu hết làtự trào.
So với Tú Xương, thơ tự trào của Nguyễn Khuyến chỉ chiếm khoảng chừng một số trong những lượng nhỏ trong dòng thơ trào phúng của ông. Và cũng chỉ về cuối đời mới có. Điều này, trước hết, liên quan đến việc chuyển biến tâm thế của thi nhân trong thời hạn ở ẩn. Ban đầu Nguyễn Khuyến còn yên tâm, thậm chí còn tự hào về sự việc dũng thoái của tớ. Ông làm thơ châm biếm thiên hạ một cách tự tin, tự do. Nhưng càng về sau thời cuộc càng làm ông mất đi sự tự tin đó. Ông trở nên không tin sự cách thế của tớ, thậm chí còn chính bản thân mình mình.
Vào thập niên cuối của thế kỷ XIX, thực số người gia nhập cơ quan ban ngành thường trực mới ngày một đông. Trong số đó, ngoài một số trong những ít những nhà nho thời cơ, gió chiều nào xoay chiều ấy, còn tồn tại hầu hết là nhà nho trung thực, nhưng sẵn sàng phục vụ cho bất kỳ một cỗ máy hành chính nào theo cái bản năng công chức, thư lại của tớ, còn tồn tại cả những người dân không khoa cử, xuất thân từ hàng ngũ cai đội trong những cuộc đánh dẹp nghĩa quân. Họ tạo thành tầng lớp thượng lưu mới, vô tình hay hữu ý tạo ra áp lực đè nén cho những người dân ở ẩn như Nguyễn Khuyến. Không thể cứ đắp tai ngoảnh mặt làm ngơ như một ông lòa, ông điếc, ông cuồng, Mẹ Mốc hay phỗng đá, Nguyễn Khuyến, để được yên thân, đã có những lúc phải đi làm việc gia sư cho Hoàng Cao Khải, hoặc phải cho con trai Nguyễn Hoan thay mình đi làm việc quan cho cơ quan ban ngành thường trực mới. Hơn nữa, quan trọng hơn, thời gian hiện nay kinh tế tài chính thành phầm & hàng hóa đã phá vỡ cơ sở kinh tế tài chính tự nhiên, tự cấp tự túc ở làng quê, kể cả làng quê nghèo Yên Đổ. Như vậy, cả nguyên do ở ẩn lẫn môi trường tự nhiên vạn vật thiên nhiên ở ẩn của Nguyễn Khuyến không hề. Nhà thơ lại không từ bỏ được lập trường Nho giáo của tớ để đến với tư tưởng Lão Trang. Ông trở nên hoang mang lo ngại, bồn chồn, và nhạy cảm đến mức thấy nhục vì có người tặng thịt (Tặng nhục) cho mình, nên đã tìm cách dập tắt nỗi không an tâm đó bằng rượu, bằng đàn bà (với 5 bà vợ) và bằng thơ. Tự trào Nguyễn Khuyến, vì thế, từ chỗ nhìn mình một cách diễu cợt, thân thương Một năm một tuổi trời cho tớ/ Tuổi tớ trời cho, tớ lại càng) từ từ đi đến chỗhoài nghinhững giá trị ở bản thân mà trước này đã từng làm chỗ tựa cho ông (Nghĩ tôi cũng gớm cho mình nhỉ/ Thế cũng bia xanh cũng bảng vàng), thậm chíphủ nhận(Ghế chéo lọng xanh ngồi bảnh chọe/ Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi). Chỉ ở điểm mút này, tự trào Nguyễn Khuyến mới phát hiện tự trào Tú Xương.
Thực ra, trước Tú Xương, từ thuở những nhà nho tài tử thứ nhất, đã có thơ tự trào: Phạm Thái, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát, và cùng thời với ông: Nguyễn Khuyến. Thất bại trong công cuộc cần Lê chống Tây Sơn, trong tình yêu với Trương Quỳnh Như, Phạm Thái buồn chán đi thư thả và sa vào rượu chè. Ông nhìn mình bằng con mắt tự trào. Phạm Thái tự gọi mình là chú Lỳ (lợm) vô danh, thơ thì gầy gối hạc, tranh thì màn nhem nhuốc, giọng (nói khi say thì) bét be, và sống bất cần đời Miễn đuợc ngày nào cho sướng kiếp/ Sống thì nuôi lấy, chết chôn đi(3). Nguyễn Công Trứ tự gọi mình cầm, kỳ, thi, tửu khách là ông ngất ngưởng Thi nhân kể ra bao cái xấu của tớ để thử thách thiên hạ. Cao Bá Quát cũng tự vẽ mình một hình ảnh ngông cuồng. Nhưng, số lượng thơ tự trào của tớ ít đã đành, mà quan trọng hơn, tính chất tự trào của tớ cũng khác với tự trào Tú Xương về nguyên tắc. Họ chế giễu bản thân nhưng thực ra là tôn vinh, xác lập bản ngã, nhằm mục đích chống lại nguyên tắc phi ngã Nho gia, chống lại tính quy phạm, tính quy ước của văn chương Nho giáo. Tuy vẫn đứng trong cương vực Nho phong, nhưng phần nào họ đãtự do khỏinhững ứng xử chuẩn của nó. Bởi thế, họ bị/ được đánh giá làngông,cuồnghoặcngông cuồng.
Tú Xương, ngược lại, làm thật nhiều thơ tự trào. Ở tự trào Tú Xương, thi nhân không riêng gì có đóng vai trò người tận mắt tận mắt chứng kiến, người kể chuyển, người link những sự kiện, mà hầu hết là người gắn số phận riêng thành viên của tớ vào số phận của tầng lớp sĩ, số phận của nền văn hóa truyền thống cổ truyền truyền thống cuội nguồn. Bởi thế, ông cảm thấy một cách thâm thúy mình là người bơ vơ giữa hai bờ vực Đông Tây. Nhà thơ nhìn thấy ở mình cả cái này lẫn cái kia, cả những giá trị cũ đã tan rã lẫn những giá trị mới đang hình thành. Bởi thế, ông lấy mình làm trường hợp tiêu biểu vượt trội, châm biếm mình để châm biếm người khác, châm biếm người khác cũng là để châm biếm mình. Đây là chân dung cực tả của nhà thơ: Vị Xuyên có Tú Xương/ Dở dở lại ương ương/ Cao lâu thường ăn quỵt/ Thổ đĩ lại chơi lường, còn tình hình mái ấm gia đình thì vợ nhăm nhe ở vú/ con tập tểnh đi bồi. Vấn đề ở đây không phải là thật hay là không thật cái tính cách và tình hình của nhà thơ, mà là một thủ pháp nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp, và chỉ có thủ pháp đó thì mới nói lên được một thực sự to nhiều hơn là nỗi đau trong tâm hồn nhà thơ: nỗi đau của yếu tố sụp đổ của một nền văn hóa truyền thống cổ truyền. Hơn nữa, đòn bút của Tú Xương rất nặng. Tú Xương không riêng gì có, như Nguyễn Khuyến ví dụ điển hình,điểm mặtcái xấu, phóng đại nó lên, lố bịch hóa nó, mà hầu hết làlột trầnbản chất của nó. Bởi vậy, diễn ngôn thuyết phục nhất trong trường hợp này sẽ không còn phải là của kẻ đứng ngoài, đứng trên, mà của người đứng trong, đứng cùng. Để cười người trước hết hãy cười mình. Tự trào Tú Xương, vì thế, vừa phủ định bản ngã lại vừa xác lập bản ngã. Hay, đúng hơn, phủ định là phủ định cái bản ngã của nhà nho, dù là nhà nho tài tử, còn xác lập là xác lập cái bản ngã của ngườithị dân tân tiến.
Như vậy, nhờ tính tự trào của người thị dân tân tiến mà thơ trào phúng Tú Xương đã gột bỏ được xem ngôn chí, tính giáo hóa, răn đời chung chung kiểu nhà nho, mà quan tâm đến cái rõ ràng, cái đời thường, một đặc trưng củatính tân tiến. Thơ Tú Xương, vì thế, có tính chất tân văn, báo chí. Làm thơ ông toàn lấy những sự kiện đời sống xã hội, những con người rõ ràng. Theo một thống kê(4) thì trong thơ Tú Xương có đến 45 nhân vật được/ bị chỉ đích danh, 39 khu vực, 31 nội dung bài viết về những sự kiện thi tuyển, 23 bài thơ về những ứng xử vô đạo trong mái ấm gia đình, 10 viên quan dốt nát bị vạch mặt Nhưng, có lẽ rằng, quan trọng hơn, là ở trào phúng Tú Xương có toàn bộ những sự kiện đương thời. Những người dân dã trước kia chân đi đất, quần áo cũng phải theo quy định nghiêm ngặt của triều đình, nay được đi giày dép, được ăn mặc lụa là (Chí cha, chí chát khua giày dép/ Đen thủi đen thui cũng lượt là), đầu trần được quấn khăn, váy lĩnh thay cho váy đụp (Khăn là bác nọ to tày rế/ Váy lĩnh cô kia quét sạch hè), hoặc nhờ có tiền mà sư có lọng, mán ngồi xe (Công đức tu hành sư có lọng/ Xu hào rủng rỉnh mán ngồi xe), thi tuyển thì xuất hiện của ông Tây bà Đầm (Lọng cắm rợp trời quan sứ đến/ Váy lê phết đất mụ đầm ra), ngôn từ thì đầy tiếng Tàu bồi Tây bồi như hẩu lố, cống hỉ, xanh căng, mề đay, phi lu (Rứt cái mề đay quẳng xuống sông/ Thôi thôi tôi cũng mét xì ông!). Cũng xuất hiện những nghề mới như cho thuê xe tay của cô ký, những nhân vật mới như thông, phán, nghị viên, me Tây, nhất là ông cò, những người dân Pháp làm trật tự viên để buộc người An Nam phải tuân theo những quy tắc công cộng (Nghe nói khoa này nghiêm cấm lắm/ Đêm hôm phải sợ phép ông cò, hoặc Vớ vẩn đi xia may vớ được/ Phen này [ông cò – ĐLT] ắt hẳn kiếm ăn to). Đã có người dân bấy giờ, hoàn toàn có thể cả Tú Xương nữa, chán ghét ông Cò vì ông ta ngăn cấm lối sinh hoạt tự do, tùy tiện của hiệp hội, buộc người ta phải tuân thủ những quy tắc xã hội. Nhưng chính qua nhân vật này, người ta thấy được sự tan rã của cáccộng đồngcũ mang tính chất chất chất khép kín, phân cấp, tẩy chay và khởi đầu hình thành nênxã hội, một phạm trù tân tiến, tuy còn bát nháo những cởi mở hơn. Và, nhờ có cái xã hội đó, Tú Xương không hề sợ bị mang tiếng đố kỵ, không sợ bị trả thù. Ông dám nói lên thực sự. Là người con của đô thị tân tiến, Tú Xương đượctự do đểnói ra những điều mình yêu thích nói. Nhờ thế, cười Tú Xương đã là mộttrào phúng mới/ khác.
Trào phúng Tú Xương, tuy vậy, còn phải có thêm hai chiều kích khác thì mới thành kiềng ba chân: tính trữ tình và tính triết lý. Việc Tú Mỡ và những nhà thơ cùng thời với ông như Đồ Phồn, Xích Điểu dù thừa kế tính tân văn của Tú Xương, nhưng thơ trào phúng những ông không phải là quy mô trào phúng Tú Xương đã nói lên điều này. Thơ họ thiếu tự trào đã đành, mà cũng thiếu cả trữ tình và triết lý, hay chí ít cũng thiếu cái trữ tình và triết lý thâm thúy do sự đổ vỡ văn hóa truyền thống gây ra. Bởi vậy, họ chỉ là những nhà thơ trào phúng – đả kích. Mà hầu hết là đả kích chính trị, nhằm mục đích triệt hạ quân địch bằng mọi cách, nhất là từ sau 1945. Cái tên Bút Chiến Đấu mà Tú Mỡ tự đặt cho mình quả đúng với bản chất của loại thơ này. Như vậy, Tú Mỡ rõ ràng không phải là hậu bối của Tú Xương, ông chỉ đơn thuần và giản dị tiếm dụng một tên thường gọi đang trở thành thương hiệu. Còn chính Tú Mỡ thì mới là tiền bối của những Tú Sụn, Tú Nạc, Tú Sót, những cây bút đả kích đơn thuần.
Cả trữ tình lẫn triết lý của Tú Xương đều nhờ vào cùng một nền tảng: Đó là cái nhìn dự cảm về một thay đổi văn hóa truyền thống. Sự thay đổi một hệ hình/ thời đại văn hóa truyền thống tác động đến toàn bộ mọi người và từng người. Trong tấn thảm kịch sáng sủa này thì, xét cho cùng, không còn ai là thủ phạm. Người nào thì cũng đều là nạn nhân. Tú Xương, vì thế, mà có một tấm lòng bao dung rộng tự do (Hỏi ô, ô mất bao giờ/ Hỏi em, em cứ ớm ờ không thưa/ Chỉ e rày gió mai mưa/ Lấy gì đi sớm về trưa với tình -Đi hát mất ô) và một mối cảm thông sâu xa với con người. Đấy đó đó là nền tảng trữ tình của thơ Tú Xương. Căn bản trữ tình nó lại tạo nền tảng của trào phúng Tú Xương. Bởi vậy, dù người ta thấy ở thơ ông thường trực một niềm phẫn nộ, thì sự phân hận ấy cũng chỉ khuynh hướng về phía những cái rõ ràng, hay cái rõ ràng chỉ là cái cớ, còn sâu xa hơn là nhắm vào cái Trừu tượng, cái làm thay đổi hệ hình văn hóa truyền thống, có gọi tên là Thời thế hay Số phận.
Sự thay đổi hệ hình/ thời đại văn hóa truyền thống cũng còn tạo ra triết lý Tú Xương. Đó là triết học của yếu tố thay đổi. Trung Hoa phục vụ cho những thầy đồ nhà ta lý thuyết biến dịch. Nào là âm thịnh dương suy, nào là vật cùng tắc phản, nào là bĩ cực thái lai. Bởi vậy, trái chiều với bất kỳ một sự thay đổi sắp sửa nào đó người ta đều thấy trước được kết quả. Vì, tương lai chẳng qua chỉ là quá khứ lộn ngược. Nhưng với việc thay đổi hệ hình văn hóa truyền thống lần này thì tương lai còn là một một chiếc gì đó mù mịt chưa/ không thể biết được. Các lý thuyết chuyên được sử dụng đã có nay hóa ra không hề dùng được nữa. Một rỗng vắng được tạo ra. Bởi vậy, triết lý Tú Xương là triết lý về sự việc vắng mặt. MàSông Lấplà một hình tượng: Sông kia rày đã nên đồng,/ Chỗ làm nhà cửa, chỗ giồng ngô khoai,/ Đêm nghe tiếng ếch bên tai,/ Giật mình còn tưởng tiếng ai gọi đò. Nghe tiếng ếch kêu ban đêm, thi nhân ngỡ là tiếng gọi đò, còn tiếng gọi đò hư tưởng ấy lại gợi về dòng sông trước kia với những chuyến đò sinh động. Sông lấp nói về sự việc vắng mặt của yếu tố vắng mặt. Thơ Tú Xương đầy sự vắng mặt, sự vắng mặt bội nhân ở Lever hai, Lever ba. Và, trước sự việc dâu bể ấy, ứng xử của thi nhân mỗi thời mỗi khác, Nguyễn Gia Thiều than đời bể khổ, Nguyễn Du khóc Định mệnh, còn Tú Xương thì cười. Nhà thơ thấy đời vô nghĩa. Cũng lại là một vắng mặt.
Thơ Tú Xương, như vậy, tối thiểu có ba lớp diễn ngôn: trào phúng, trữ tình và triết lý. Ba chiều kích này cũng luôn có thể có những lúc tách rời nhau, nhưng thường thì xoắn luyến lấy nhau trong một bài thơ và trong toàn bộ thơ để tạo thành một chỉnh thể, một toàn thế giới nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp riêng không liên quan gì đến nhau. Tuy vậy, nếu tưởng tượng thơ Tú Xương là một tam diện kim tự tháp, thì dường như ở mặt nào người ta cũng thay nổi trội chất trào phúng, bởi trữ tình và triết lý ở đây bắt nguồn từ trào phúng và riêng thuộc trào phúng. Một trào – phúng – buồn! Điều này làm cho trào phúng Tú Xươngkhácvới những người dân trước ông như Phạm Thái, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ đã đành, mà khác cả với những người cùng ông như Nguyễn Khuyến, những người dân sau ông như Tú Mỡ. Bởi, Tú Xương là người của yếu tố thay đổi hệ hình văn hóa truyền thống.
Đ.L.T
———————–
Chú thích:
1. Nếu kể thêm thì: dân gian cócười Trạng Quỳnh/ Trạng Lợn(xem Đỗ Lai Thúy: Người Việt cười trongPhân tâm học và tính cách dân tộc bản địa.Tri Thức, H., 2007; Văn xuôi cócười Vũ Trọng Phụng(xem Đỗ Đức Hiểu: Những lớp sóng ngôn từ trong Số đỏ trongThi pháp tân tiến,Hội Nhà văn, H., 2000.
2. Xem, Đỗ Lai Thúy: Khúc khích Xuân Hương trongHồ Xuân Hương hoài niệm phồn thực, Văn hóa tin tức, H., 1999; Văn học, H., 2009.
3. Tự trào của Phạm Thái (1777 – 1841):
Nào ai có biết tuổi tên gì
Vừa chẵn ba mươi, gọi chú Lỳ
Năm bảy bài thơ gày gối hạc
Vừa ba đứa trẻ béo răng nghê
Tranh vờn sơn thủy màu nhem nhuốc
Bầu giốc càn khôn giọng bét be
Miễn được ngày nào cho sướng kiếp
Sống thì nuôi lấy, chết mang đi.
4. Trần Thị Trâm, Tú Xương với những phóng sự bằng thơ,Tạp chí Báo chí và Tuyên truyền, số 1 – 1998.
Nguồn: Tạp chíSông Hương,số 299/2014
Clip Trào phúng mà trữ tình là gì ?
Bạn vừa tìm hiểu thêm Post Với Một số hướng dẫn một cách rõ ràng hơn về Video Trào phúng mà trữ tình là gì tiên tiến và phát triển nhất
Hero đang tìm một số trong những Chia Sẻ Link Cập nhật Trào phúng mà trữ tình là gì miễn phí.
Giải đáp vướng mắc về Trào phúng mà trữ tình là gì
Nếu sau khi đọc nội dung bài viết Trào phúng mà trữ tình là gì vẫn chưa hiểu thì hoàn toàn có thể lại Comment ở cuối bài để Admin lý giải và hướng dẫn lại nha
#Trào #phúng #mà #trữ #tình #là #gì