Hướng Dẫn Sự kiện nào đã phá vỡ âm mưu của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy chiến tranh về phía Liên Xô Mới nhất

Contents

1 Thủ Thuật Hướng dẫn Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô Mới Nhất

Thủ Thuật Hướng dẫn Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô Mới Nhất

Quý khách đang tìm kiếm từ khóa Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô được Cập Nhật vào lúc : 2022-05-06 11:28:35 . Với phương châm chia sẻ Thủ Thuật Hướng dẫn trong nội dung bài viết một cách Chi Tiết 2022. Nếu sau khi đọc Post vẫn ko hiểu thì hoàn toàn có thể lại phản hồi ở cuối bài để Admin lý giải và hướng dẫn lại nha.

Chiến tranh Xô–Đức 1941–1945 là một trận chiến giữa Liên Xô và Đức Quốc xã trong Chiến tranh toàn thế giới thứ hai, trải dài khắp Bắc, Nam và Đông Âu từ thời điểm ngày 22 tháng 6 năm 1941 khi Quân đội Đức Quốc xã (Wehrmacht) theo lệnh Adolf Hitler xoá bỏ hiệp ước không xâm phạm lẫn nhau Liên Xô- Đức và bất thần tiến công Liên bang Xô Viết tới ngày 9 tháng 5 năm 1945 khi đại diện thay mặt thay mặt Đức Quốc xã ký kết biên bản đầu hàng không Đk Quân đội Xô Viết và những lực lượng của Liên minh chống Phát xít sau khi Quân đội Xô Viết lấn chiếm thủ đô Đức Berlin. Nó đã được nghe biết bởi thật nhiều tên thường gọi rất khác nhau tùy thuộc vào những vương quốc, phía Liên Xô gọi nó là Chiến tranh Vệ quốc Vĩ đại (tiếng Nga: Великая Отечественная Война) lấy theo tên trong lời hiệu triệu của Stalin trên radio gửi đến nhân dân Xô Viết vào trong ngày 3 tháng 7 năm 1941, hoặc cuộc Chiến tranh thần thánh (tiếng Nga: Священная война); trong lúc người Đức (và những nước phương Tây) thường gọi nó đơn thuần và giản dị là Mặt trận phía đông (tiếng Đức: die Ostfront[16]), Chiến dịch phía đông (tiếng Đức: der Ostfeldzug) hoặc Chiến dịch nước Nga (tiếng Đức: der Rußlandfeldzug)[17] vì thực ra đấy là quy trình quan trọng nhất của trận chiến ở mặt trận phía đông châu Âu trong Chiến tranh toàn thế giới thứ hai.

Nội dung chính

Ý thức hệ Xô ViếtKế hoạch Barbarossa của Đức Quốc xãChiến sự năm 1941Chiến cuộc năm 1942Năm 1943: Bước ngoặt của chiến tranhNăm 1944: mặt trận phía đông của Đức sụp đổNăm 1945: Đức Quốc xã thua trậnSố liệu sản xuất chi tiếtHỗ trợ cho Liên XôVideo liên quan

Chiến tranh Xô–ĐứcMột phần của Chiến trường châu Âu trong Thế chiến thứ hai
Theo chiều kim đồng hồ đeo tay từ trên cùng bên trái: Xe tăng T-34 của Liên Xô tiến công Berlin; Xe tăng Tiger I của Đức trong trận Kursk; Máy bay ném bom bổ nhào Stuka của Đức hoạt động và sinh hoạt giải trí trên Mặt trận phía Đông vào tháng 12 năm 1943; Einsatzgruppen sát hại người Do Thái ở Ukraina; Wilhelm Keitel đại diện thay mặt thay mặt cho Đức ký Văn kiện đầu hàng; Hồng quân Liên Xô trong trận StalingradThời gian22 tháng 6, 1941 (1941-06-22) – 9 tháng 5, 1945 (1945-05-09)
(3 năm, 10 tháng, 2 tuần và 2 ngày)Địa điểm

Đông và Bắc Âu; tiếp theo đó phủ rộng rộng tự do ra ra Nam Âu (Balkan) và Tây Âu (Đức và Áo)

Kết quả

Liên Xô thắng lợi

Thay đổi
lãnh thổ
Thành lập Cộng hoà Liên bang Đức (Tây Đức) và Cộng hoà Dân chủ Đức (Đông Đức) nhờ vào cơ sở nước Đức cũ
Tây Ukraina, Tây Belarus, Konigsberg (thay tên thành Kaliningrad) và Karelia thuộc về Liên Xô.
Một phần lãnh thổ của Đế chế Đức sáp nhập vào Ba Lan.Tham chiến
Phe Trục
Đức[1]
România (đến 1944)
Phần Lan (đến 1944)
Phát xít Ý (đến 1943)
Hungary
Croatia[2]
Slovakia
Bulgaria (đến 1944)
Đồng Minh:

Các cựu cường quốc phe Trục:

Hỗ trợ không quân và thủy quân:

Chỉ huy và lãnh đạo
Adolf Hitler (Tổng tư lệnh)
Ernst Busch
Heinz Guderian
Ewald von Kleist
Günther von Kluge
Georg von Küchler
Wilhelm Ritter von Leeb
Wilhelm List
Erich von Manstein
Walter Model
Friedrich Paulus
Gerd von Rundstedt
Fedor von Bock †
Felix Steiner
Ferdinand Schörner
Erhard Raus
Walther von Reichenau †
Ion Antonescu
Petre Dumitrescu
Constantin Constantinescu
Carl Gustaf Emil Mannerheim
Karl Lennart Oesch
Gusztáv Vitéz Jány
Ferenc Szombathelyi
Giovanni Messe
Italo Gariboldi
Viktor Pavičić †
Marko Mesić
Stepan Bandera
Joseph Stalin (Tổng tư lệnh)
Aleksei Antonov
Nikandr Chibisov
Ivan Konev
Rodion Malinovsky
Ivan Bagramyan
Ivan Fedyuninsky
Valerian Frolov
Vasiliy Gordov
Leonid Govorov
Mikhail Kirponos †
Mikhail Khozin
Fyodor Kuznetsov
Ivan Maslennikov
Kirill Meretskov
Dmitry Pavlov †
Ivan Petrov
Markian Popov
Maxim Purkayev
Konstantin Rokossovsky
Pavel Rotmistrov
Semyon Timoshenko
Fyodor Tolbukhin
Aleksandr Vasilevsky
Nikolai Vatutin †
Kliment Voroshilov
Andrei Yeremenko
Matvei Zakharov
Georgy Zhukov
Stanislav PoplavskyLực lượng
Tháng 6/1941: 5,5 triệu quân[3]
Tháng 6/1942: 6,2 triệu quân[4][5]
Tháng 6/1943: 5,35 triệu quân[6]
Tháng 2/1944: 4,8 triệu quân
Tháng 1/1945: Khoảng 3 triệu quân
Tháng 6/1941: 3,35 triệu quân[7]
Tháng 6/1942: 5,5 triệu quân
Tháng 6/1943: 6,44 triệu quân[8]
Tháng 2/1944: 6,1 triệu quân[9]
Tháng 1/1945: Khoảng hơn 8 triệu quânThương vong và tổn thất
Khoảng 5,1 triệu quân tử trận hoặc mất tích (gồm có 4,137 triệu quân Đức và 950 nghìn quân liên minh)[10]
Khoảng 4,5 triệu quân bị bắt (khoảng chừng 580 ngàn chết trong trại tù binh)
Không rõ số quân bị thương hoặc bị bệnh
Tổn thất về trang bị:
42.700 xe tăng và pháo tự hành[11]
75.700 máy bay[12]
~95.000 xe half track và xe bọc thép[cần dẫn nguồn]
6.329.600 quân nhân tử trận
~500.000 quân nhân mất tích
555.500 quân nhân chết do ốm hoặc tai nạn không mong muốn
4.059.000 quân nhân bị bắt (khoảng chừng 1.283.000 chết trong trại tù binh)[13]
21.222.795 bị thương hoặc bị bệnh (trong số đó 13.581.483 bị thương trong chiến đấu, 7.641.312 bị bệnh lúc không chiến đấu)[14]
12-16 triệu thường dân chết
Tổn thất về trang bị:
96.500 xe tăng và pháo tự hành
106.400 máy bay
37.600 xe half track và xe bọc thép[15]

Tuy mang tên là Chiến tranh Xô–Đức nhưng thực ra Đức không tiến công Liên Xô một mình mà còn tồn tại sự giúp sức của 8 nước liên minh phe Trục ở châu Âu là Romania, Hungary, Bulgaria, Phát xít Ý, Slovakia, Croatia, Phần Lan, Vichy Pháp. Về phía Liên Xô, trên đà thắng lợi Tính từ lúc năm 1943, họ đã cho xây dựng quân đội những nước Ba Lan, Tiệp Khắc bên phía mình để chiến đấu trên lãnh thổ những vương quốc này và làm nòng cốt xây dựng quân đội những vương quốc này sau thắng lợi. Vào thời gian ở thời gian cuối năm 1944 và thời điểm đầu xuân mới 1945, khi quân đội Xô Viết tiến vào Romania, Hungary, những nước này đã quay sang chống lại Đức Quốc xã và gia nhập Liên minh chống Phát xít. Cuộc trận chiến tranh tiếp nối giữa Liên Xô và Phần Lan hoàn toàn có thể xem là sườn phía bắc của mặt trận này. Ngoài ra, những hoạt động và sinh hoạt giải trí sinh hoạt phối hợp của Đức-Phần Lan qua biên giới phía bắc Phần Lan-Liên Xô và tại khu vực Murmansk cũng khá sẽ là một phần của Chiến tranh Xô-Đức.

Mặt trận này đã được đặc trưng bởi quy mô và sự ác liệt trước đó chưa từng thấy, sự hủy hoại quy mô lớn, và những tổn thất nhân mạng to lớn do trận chiến tranh, nạn đói, bệnh tật và cả những cuộc thảm sát. Đây cũng là nơi triệu tập phần lớn những trại triệu tập, những cuộc hành quân chết, những khu Do Thái, và những cuộc tàn sát, là TT của cuộc Đại đồ sát người Do Thái. Trong tổng số người chết ước tính khoảng chừng 70 triệu của Chiến tranh toàn thế giới thứ hai thì trên 30 triệu người đã chết tại mặt trận này,[18] trong số đó có nhiều dân thường. Cuộc chiến này còn có ý nghĩa quyết định hành động riêng với kết quả của Chiến tranh toàn thế giới thứ hai và là nguyên nhân chính cho việc thất bại của Đức[19][20][21] và việc tiêu diệt nước Đức quốc xã. Sau trận chiến tranh, Liên bang Xô viết trỗi dậy trở thành một siêu cường quân sự chiến lược và công nghiệp, những Đảng Cộng sản thiết lập chính phủ nước nhà trên phần lớn những nước Đông Âu, còn nước Đức bị khối Đồng Minh phân đôi thành Cộng hoà Dân chủ Đức và Cộng hoà Liên bang Đức.

Hai cường quốc tham chiến hầu hết là phát xít Đức và Liên Xô. Mặc dù không tham chiến tại đây, nhưng Vương quốc Anh và Hoa Kỳ đã viện trợ về tài chính và vật chất tương hỗ cho Liên Xô trong những quy trình sau của trận chiến (khoảng chừng 4% lượng vũ khí mà Liên Xô sử dụng là vì Mỹ – Anh viện trợ). Trong khi đó, phía Đức Quốc xã thì nhận được sự tương hỗ từ 9 nước liên minh (phát xít Ý, Romania, Bulgaria, Hungary, Phần Lan, Slovakia, Croatia, Vichy Pháp và Tây Ban Nha), 9 nước này đã phục vụ cho Đức khoảng chừng 20% quân số, 1/3 số lao động và hơn một nửa lượng nguyên vật tư để sản xuất vũ khí. Đức Quốc xã đã lôi kéo nguồn nhân lực, toàn bộ những kho vũ khí, dự trữ sắt kẽm kim loại, những nguyên vật tư kế hoạch, lôi kéo gần như thể toàn bộ nền công nghiệp quân sự chiến lược của toàn Tây Âu và Trung Âu vào trận chiến chống Liên Xô[22], ngoài ra Đức còn tuyển mộ hàng trăm ngàn lính đánh thuê từ những nước vùng Baltic, Nam Tư, Đan Mạch, người Cozak. Trên thực tiễn, quân đội Liên Xô phải cùng lúc đương đầu với quân đội của 9 nước châu Âu chứ không riêng gì Đức Quốc xã. Nếu không còn sự trợ giúp của 9 nước này, Đức Quốc xã sẽ không còn thể có đủ nhân lực và tài nguyên để tiến hành trận chiến tranh tổng lực lâu dài với Liên Xô (ví dụ, sau khi Romania bị Liên Xô vượt mặt vào tháng 8/1944 thì Đức cũng trở nên mất một nửa nguồn cung cấp dầu mỏ, điều này khiến sản lượng vũ khí của Đức sụt tụt giảm khá nhanh gọn Tính từ lúc thời gian ở thời gian cuối năm 1944 và quân đội Đức cũng thua chung cuộc chỉ nửa năm tiếp Từ đó).

Adolf Hitler đã lập luận trong cuốn tự truyện Mein Kampf cho việc thiết yếu của “không khí sống sót”, Từ đó Đức nên phải lấn chiếm những nước ở Đông Âu để mở rộng lãnh thổ cho “chủng tộc Arian thượng đẳng”, tức là người Đức. Ông dự kiến xử lý và xử lý việc đó như thể một cuộc chạy đua tổng thể, bằng phương pháp tiêu diệt hoặc trục xuất hầu hết những dân cư Liên Xô tới Siberia và sử dụng phần còn sót lại như thể lao động nô lệ[23]. Đối với một số trong những nhà lãnh đạo Đức Quốc xã khác (như Himmler[24]) thì trận chiến với Liên Xô là một cuộc đấu tranh của xã hội vương quốc chống chủ nghĩa cộng sản và của chủng tộc Aryan chống lại tộc Slav hạ đẳng[25].

Hitler gọi nó trong một Đk duy nhất, gọi đó là một “cuộc trận chiến tranh hủy hoại”. Trong Kế hoạch tổng thể phương Đông (Generalplan Ost) được Hitler phê duyệt ngày 25 tháng 5 năm 1940, dân số của Đông Âu và Liên Xô bị chiếm đóng sẽ một phần bị trục xuất sang Tây Siberia, một phần làm nô lệ và ở đầu cuối là bị tiêu diệt; vùng lãnh thổ đoạt được sẽ là thuộc địa của Đức hoặc khu định cư của người Đức[26]. Ngoài ra, Đức quốc xã cũng tìm phương pháp để quét sạch lượng lớn dân số người Do Thái của Đông Âu[27] như thể một phần của chương trình phát xít nhằm mục đích tiêu diệt tất khắp cơ thể Do Thái ở châu Âu.

Sau thành công xuất sắc ban đầu của Đức ở trận Kiev, Adolf Hitler đã nhìn thấy Liên Xô có nền quân sự chiến lược yếu kém và chín muồi cho cuộc chinh phục ngay lập tức. Ngày 3 tháng 10 năm 1941, ông tuyên bố: “Chúng ta chỉ việc đá vào cửa và toàn bộ cái cấu trúc mục nát này sẽ sụp đổ”.[28] Như vậy, Đức đã mong đợi một cuộc tiến công kiểu Blitzkrieg sẽ sớm kết liễu Liên Xô và đang không sẵn sàng sẵn sàng trang trọng cho cuộc trận chiến tranh kéo dãn. Tuy nhiên, sau thắng lợi quyết định hành động của Liên Xô tại trận Moscow, trận Stalingrad và kết quả tình hình quân sự chiến lược thảm khốc của Đức, Hitler và cỗ máy tuyên truyền của Đức Quốc xã đã tuyên bố cuộc trận chiến tranh là cuộc phòng thủ nước Đức thuộc văn minh phương Tây chống lại “sự phá hoại của đám người Bolshevik” phần đông đang tiến vào châu Âu.

Ý thức hệ Xô Viết

Nhà nước Xô viết, đứng đầu là Iosif Stalin, lập kế hoạch mở rộng hệ tư tưởng của tớ (chủ nghĩa Mác-Lênin) và thúc đẩy sự tiến bộ của cách mạng Cộng sản trên toàn thế giới. Trong thực tiễn, Stalin không tôn trọng toàn bộ giáo lý chủ nghĩa xã hội của Lenin khi ông xóa khỏi chủ trương kinh tế tài chính mới của Lenin, đưa nền kinh tế thị trường tài chính chuyển sang chủ trương kế hoạch hóa triệu tập và sử dụng nó để biện minh cho việc vững mạnh về công nghiệp của Liên Xô trong thập niên 1930. Phát xít Đức thì xác định mình như thể một khối mạng lưới hệ thống chống Cộng sản thống nhất, và chính thức hóa vị trí này bằng phương pháp ký vào Hiệp ước chống Quốc tế Cộng sản với Đế quốc Nhật Bản [29] và Italy [30][31] là một tư tưởng tương phản tuyệt đối trực tiếp với học thuyết Xô Viết. Những căng thẳng mệt mỏi về ý thức hệ này đã quy đổi thành trận chiến ủy quyền giữa Đức Quốc xã và Liên Xô [32], khi vào năm 1936, Đức và Phát xít Ý can thiệp vào cuộc Nội chiến Tây Ban Nha, tương hỗ phe Quốc gia Tây Ban Nha của Franco, trong lúc Liên Xô tương hỗ những người dân cộng sản và xã hội chủ nghĩa, được đứng vị trí số 1 [33] bởi Đệ Nhị Cộng hòa Tây Ban Nha [30].

Việc Anh – Pháp làm ngơ cho Đức sáp nhập Áo và thôn tính Tiệp Khắc đã chứng tỏ không thể nào để thiết lập khối mạng lưới hệ thống bảo mật thông tin an ninh tập thể ở châu Âu [34] theo chủ trương của Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Liên Xô Maxim Litvinov [35][36]. Điều này, cũng như sự thất bại của Xô viết trong việc thuyết phục Anh – Pháp ký một liên minh chính trị và quân sự chiến lược chống Đức [37] đã dẫn đến ký kết Hiệp ước Xô-Đức vào thời điểm cuối thời gian tháng 8, năm 1939 [38]. Hiệp ước này dẫn đến một sự biến hóa mạnh mẽ và tự tin về tuyên truyền của Liên Xô. Đức Quốc xã không được mô tả như thể quân địch không đội trời chung nữa, và những phương tiện đi lại truyền thông của Liên bang Xô viết đổ lỗi cho Ba Lan, Anh và Pháp cho việc khởi đầu của trận chiến. Tuy nhiên đó là về mặt tuyên truyền công chúng, còn trong giới lãnh đạo Liên Xô, họ biết rằng trận chiến tranh với Đức sẽ sớm xẩy ra và nên phải nhanh gọn tăng cường vũ trang cho Liên Xô. Sau khi Đức tiến công thì chính phủ nước nhà Xô viết đã chuyển hoàn toàn sang khuyến khích việc tiêu diệt chủ nghĩa phát xít.

Năm 1938, trước rủi ro không mong muốn tiềm ẩn tiềm ẩn Chiến tranh toàn thế giới thứ hai nổ ra, Liên Xô đã đề xuất kiến nghị lập liên minh chống phát xít với Anh-Pháp và sẵn sàng chuyển 120 sư đoàn bộ binh (mỗi sư đoàn có 10.000 quân), 16 sư đoàn pháo binh, 5.000 pháo hạng nặng, 9.500 xe tăng và khoảng chừng 5.500 máy bay đến biên giới Đức để kiềm chế Hitler; nhưng phái đoàn Anh và Pháp đang không đáp lại đề xuất kiến nghị này.

Lễ ký Hiệp ước Munich giữa Anh, Pháp, Ý và Đức. Hai nước Anh-Pháp công nhận việc Đức sáp nhập Áo, đồng thời gây sức ép buộc Tiệp Khắc phải cắt lãnh thổ cho Đức. Đứng giữa là quốc trưởng Đức – Adolf Hitler

trái lại, Anh – Pháp lại nhận lời mời của Ngoại trưởng Đức Ribbentrop và tham gia ký Hiệp ước Munich trong thời gian ngày 29, 30 tháng 9 năm 1938 giữa tứ cường Anh, Đức, Pháp, Ý. Kết quả của hội nghị này là một hiệp ước không xâm lược lẫn nhau được ký giữa bốn nước này ngày 30 tháng 9, trong số đó Anh-Pháp buộc Tiệp Khắc phải cắt cho Đức một phần lãnh thổ để thỏa mãn nhu cầu yêu cầu của Đức mà không hề đếm xỉa đến Hiệp ước tương trợ mà chính Anh-Pháp đã ký kết với chính phủ nước nhà Tiệp Khắc. Ngày 6 tháng 12 năm 1938, Pháp tuyên bố từ bỏ Hiệp ước tương trợ Pháp-Liên Xô để ký với Đức bản tuyên bố thừa nhận hiệu lực hiện hành hoàn toàn của Hiệp định Munich 1938. Bằng Hiệp ước Munich, Anh và Pháp đã thừa nhận việc Đức Quốc xã thôn tính nước Áo là việc đã rồi, được cho phép Hitler lấn chiếm xứ Bohemia và Moravia, chia cắt Tiệp Khắc; đặt Ba Lan và cả Liên Xô trước rủi ro không mong muốn tiềm ẩn tiềm ẩn xâm lược của nước Đức Quốc xã[39]

Tháng 4 năm 1939, trong một nỗ lực ở đầu cuối để cứu vãn nền bảo mật thông tin an ninh tập thể của châu Âu, Liên Xô mở lại những cuộc thương lượng với Anh và Pháp nhằm mục đích tìm kiếm một hiệp định tương trợ thật sự với những nước Tây Âu và Đông Âu. Mặc dù người Nga thực lòng muốn ký một hiệp ước phòng thủ chung càng sớm càng tốt với Anh và Pháp nhưng họ đã vấp phải sự lạnh nhạt của những chính phủ nước nhà này[40] hiệp định tương trợ mà Liên Xô muốn xây dựng với những nước Tây Âu để ngăn ngừa Đức Quốc xã đang không thể được thực thi.

Ngày 7 tháng 6 năm 1939, hiệp ước không xâm lược lẫn nhau cũng khá được Đức Quốc xã tiếp tục ký với ba nước Baltic (Estonia, Latvia, Lithuania) và Đan Mạch, những nước có biên giới nằm khá gần Liên Xô. Điều này càng khiến Liên Xô trở nên lo ngại hơn.

Việc Anh, Pháp từ chối lập liên minh với Liên Xô và còn ký với Đức “Hiệp ước không xâm phạm lẫn nhau”, đồng thời bỏ mặc liên minh Tiệp Khắc cho Đức tiêu diệt, toàn bộ khiến Liên Xô thấy rằng phương Tây không hề thực tâm trong việc ngăn ngừa Hitler, mà thực ra họ đang tìm cách tận dụng cỗ máy trận chiến tranh Đức để tiêu diệt Liên Xô. Lập trường của những cường quốc phương Tây đưa Liên Xô đứng trước 2 sự lựa chọn: hoặc sẽ bị cô lập và phải một mình chống đỡ với những cuộc tiến công của phát xít Đức; hoặc phải đàm phán với Đức để ký một hiệp ước không xâm lược nhằm mục đích tranh thủ thời hạn củng cố quân đội. Tình hình đã cho toàn bộ chúng ta biết sự lựa chọn thứ hai là không thể tránh khỏi, và Liên Xô phải tìm cách hòa hoãn với Đức.[41]

Trong vòng 1 năm, tới tháng 8 năm 1939, quan hệ Liên Xô – Đức đã có sự thay đổi lớn: từ quan hệ thù địch về tư tưởng và quyền lợi, hai nước liên tục ký kết những hiệp ước thương mại, hiệp ước hữu nghị và giúp sức lẫn nhau. Trong quan hệ bảo mật thông tin an ninh quốc phòng hai nước ký hiệp ước không xâm phạm lẫn nhau và biên bản bí mật phân loại khu vực ảnh hưởng giữa Đức và Liên Xô trên lãnh thổ những vương quốc khác. Xa hơn thế nữa, hai bên đang tiến hành tìm hiểu thêm để Liên Xô gia nhập khối liên minh Đức – Ý – Nhật[42]

Mối quan hệ hữu hảo toàn vẹn và tổng thể Liên Xô – Đức không phải là quan hệ của những vương quốc liên minh có chung quyền lợi kế hoạch lâu dài mà chỉ là yếu tố tận dụng lẫn nhau nhất thời Một trong những quân địch. Đức muốn rảnh tay ở phía đông để dồn quân tiến công Pháp-Anh, tránh phải chiến đấu trên hai mặt trận. Còn Liên Xô muốn tranh thủ hòa hoãn để sở hữu thêm thời hạn củng cố quân đội và công nghiệp quốc phòng.

Hiệp ước hòa bình giữa Đức – Liên Xô đảm bảo cho Đức không phải chiến đấu trên hai mặt trận trong trận chiến tranh toàn thế giới mà Hitler đang trù tính và sẽ sắp xẩy ra, đồng thời phía Đức sẽ có được nguồn nhập khẩu những nguyên vật tư kế hoạch từ phía Liên Xô mà không sợ vòng vây trên biển khơi của khối Anh – Pháp phong toả, ngoài ra hạm đội tàu ngầm Đức còn được phép đi ngang qua những vị trí căn cứ thủy quân Xô viết gần Biển Bắc trong trận chiến tranh Đại Tây Dương phong toả nước Anh. Các cơ quan mật vụ bảo mật thông tin an ninh của hai nước cũng hợp tác trong việc phục vụ thông tin, dẫn độ những những người dân Đức chống phát xít và những thành phần kháng chiến Ba Lan giao cho mật vụ Sicherheitsdienst (SD) của Đức: đến tháng 6 năm 1941 phía Liên Xô đã giao cho Đức khoảng chừng 4.000 người trong số đó có cả những đảng viên Đảng Cộng sản Đức cùng thân nhân của tớ, về phía mình mật vụ SD cũng giao cho phía Liên Xô những người dân mà NKVD tìm kiếm[43]…

Phía Liên Xô bằng phương pháp ký kết hiệp ước không xâm phạm lẫn nhau và biên bản bí mật đang không gặp trở ngại nào trong việc tịch thu những vùng lãnh thổ cũ của đế chế Nga hiện giờ đang bị Ba Lan chiếm đóng, những vương quốc Baltic, Phần Lan, Bessarabia. Nước này đồng thời muốn tránh mũi nhọn trận chiến tranh của Đức, hướng nó sang chống khối liên minh Anh – Pháp. Liên Xô cũng đặt hàng và được phía Đức phục vụ cả những hệ vũ khí và phương tiện đi lại kỹ thuật tân tiến để tân tiến hoá hải, lục, không quân của tớ.

Sĩ quan Hồng quân và Đức trò chuyện trên đất Ba Lan

Theo đúng tinh thần của biên bản bí mật, ngay sau khi Đức tiến công Ba Lan gây trận chiến tranh toàn thế giới (1 tháng 9 năm 1939), Quân đội Xô Viết tiến quân chiếm lại Tây Belarus, Tây Ukraina từ tay Ba Lan (vùng lãnh thổ mà Ba Lan đã sở hữu của tớ sau trận chiến năm 1921), đòi lại vùng Bessarabia (vùng lãnh thổ mà Romania chiếm của Nga từ thời điểm năm 1922) để lập nên nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Moldavia (ngày này là Moldova). Năm 1940, Liên Xô sát nhập ba vương quốc vùng Biển Baltic: Estonia, Latvia, Litva lập nên ba nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa vùng Baltic và gây trận chiến tranh chống Phần Lan để đòi lại dải đất Karelia (vùng lãnh thổ mà Phần Lan chiếm của Nga từ thời điểm năm 1922) để lập nên nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Karelia… Bằng việc tịch thu những lãnh thổ của đế chế Nga cũ, Liên Xô đã đẩy biên giới của tớ về phía tây được hàng trăm km, Hitler đã biết thành tước đi những bàn đạp kế hoạch rất thuận tiện để tiến công Liên Xô[44]

Thực chất của trò chơi show chính trị – ngoại giao này được thể hiện rõ qua Adolf Hitler: Hitler không bao giờ từ bỏ lập trường nguyên tắc của tớ và luôn coi việc “xử lý và xử lý yếu tố người Slav” là mục tiêu số một của đời mình (sách Mein Kampf). Khi ký kết hiệp ước với Stalin, Hitler đã đạt được hai mục tiêu: một mặt đã phân hoá được những đối phương Anh, Pháp, Liên Xô để tránh khỏi việc phải chiến đấu trên hai mặt trận và đã đảm bảo thắng lợi trên mặt trận Ba Lan và châu Âu trong hai năm 1939 và 1940. Mặt khác những hiệp định này đã tương hỗ cho Stalin rằng sẽ tránh khỏi rủi ro không mong muốn tiềm ẩn tiềm ẩn trận chiến tranh nổ ra sớm với Đức, và sau này yếu tố bất thần đã có vai trò rất rộng trong quy trình đầu thắng lợi của quân đội Đức trong trận chiến tranh Xô – Đức. Tất cả những nhượng bộ và giúp sức của phía Đức cho Liên Xô theo tính toán của Hitler chỉ là trong thời điểm tạm thời và sẽ bị vô hiệu hoá khi trận chiến tranh chống Liên Xô khởi đầu và những toan tính này của Hitler đã thành công xuất sắc.

Về phía Stalin và ban lãnh đạo Liên Xô, họ không bao giờ tin vào sự thành thật của Hitler nhưng đã biết thành đánh lạc khuynh hướng về thời gian trận chiến sẽ nổ ra. Họ biết trận chiến tranh với Đức sẽ nổ ra nhưng nhận định rằng không thể sớm hơn năm 1942. Thủ tướng Anh Winston Churchill từng chú ý trước cho Stalin biết về việc Đức sẽ tiến công Liên Xô, Stalin chỉ nói ngắn gọn: “Tôi không cần lời chú ý nào cả. Tôi biết trận chiến tranh sẽ nổ ra, nhưng tôi tin sẽ hoàn toàn có thể làm nó đình trệ nửa năm nữa”[45] Tại cuộc họp Bộ Chính trị ngày 18/11/1940, Stalin đã nói: “Cần phải hiểu tính hai mặt và trò chơi chính trị của Hitler. Hitler là một kẻ tráo trở. Ông ta đã ký kết hiệp ước hòa bình với Ba Lan, Áo, Tiệp, Bỉ và Hà Lan nhưng đã ngay lập tức xé bỏ chúng. Chắc chắn toàn bộ chúng ta không thể coi hiệp ước này là cơ sở bảo mật thông tin an ninh của toàn bộ chúng ta…”[46].

Sau những yếu kém rất rõ ràng rệt của Hồng quân Liên Xô trong Chiến tranh Liên Xô-Phần Lan và sự thể hiện sức mạnh ghê gớm của quân đội Đức trong những thắng lợi tại mặt trận châu Âu, Stalin không thích Liên Xô phải đương đầu với cuộc tiến công của Đức khi chưa tồn tại đủ thời hạn sẵn sàng sẵn sàng. Stalin coi những thông tin tình báo về kĩ năng Đức tiến công chỉ là những đòn hỏa mù để khiêu khích Liên Xô gây chiến trước, ông tránh mọi hành vi để hoàn toàn có thể bị xem là khiêu khích Đức, không được cho phép quân đội vận dụng những giải pháp dự trữ và sẵn sàng chiến đấu… Ban lãnh đạo Liên Xô nhận định rằng sau khi vượt mặt nước Anh thì Đức mới hoàn toàn có thể tiến công Liên Xô, đó là tính toán hợp lý nhất riêng với Đức để tránh phải giao chiến trên cả hai mặt trận, nhưng tính cách bốc đồng, ưa phiêu lưu của Hitler đã làm hòn đảo lộn tính toán này (Đức đã tiến công sang phía đông dù Anh chưa bị vượt mặt). Sự thất bại và thiệt hại to lớn, rủi ro không mong muốn tiềm ẩn tiềm ẩn thất bại của Liên Xô trong quy trình thất trận năm 1941 có nguyên nhân rất rộng từ việc Liên Xô đã biết thành bất thần, quân đội đang không sẵn sàng sẵn sàng sẵn sàng chiến đấu do không sở hữu và nhận được bất kỳ mệnh lệnh báo động chiến đấu nào.

Nhưng ở một khía cạnh khác, việc Dự kiến thời gian Đức tiến công là rất khó, nếu đổ lỗi cho Stalin và ban lãnh đạo của ông cũng là không công minh. Trong cuộc đấu này, Đức là bên dữ thế chủ động, còn Liên Xô là bên bị động. Trước trận chiến tranh, Đức liên tục tung ra những tin tình báo giả, vô số những thời hạn tiến công đã được “hoạch định” rồi cố ý để lộ ra, làm nhiễu loạn tình báo Liên Xô. Mặt khác, tình báo Anh cũng tung ra những tin tức tương tự nhằm mục đích mong Liên Xô sẽ khai chiến với Đức. Nếu Stalin tin theo những Dự kiến này mà manh động thì không riêng gì có tiêu tốn lãng phí thời hạn sẵn sàng sẵn sàng trận chiến tranh và huấn luyện quân đội, mà còn tồn tại thể khiến trận chiến tranh nổ ra sớm hơn. Trong Chiến tranh toàn thế giới thứ nhất, khi Nga hoàng ra lệnh tổng động viên, Đức đã ngay lập tức tuyên chiến với Nga, và Stalin không thích điều này lặp lại.

Quan trọng hơn, trong quy trình 2 năm hòa hoãn đã có được, Stalin và ban lãnh đạo Liên Xô cũng làm được nhiều việc, thiết kế xây dựng nền móng to lớn cho quân đội Xô viết. Công nghiệp quốc phòng của Liên Xô có bước tăng trưởng lớn. Kể từ là 1-1-1939 tới 22-6-1941, Hồng quân đã được trang bị hơn 7.000 xe tăng và nếu chỉ tính riêng năm 1941 thì đã được phục vụ gần 5.500 xe, 29.637 pháo dã chiến, 52.407 súng cối. Cuối năm 1940, sản xuất máy bay Liên Xô đã tiếp tục tăng 70%.[47]. Quân số Hồng quân tăng 2,3 lần; pháo và súng cối tăng 2,1 lần; máy bay chiến đấu tăng 2,4 lần. Nhờ những bước tiến to lớn này, Hồng quân đã trụ vững được trước đòn tiến công mạnh nhất của Đức, thay vì sụp đổ hoàn toàn như Ba Lan hay Pháp trước đó.

Trong khi những nhà sử học Đức không vận dụng bất kỳ sự chỉ định rõ ràng cho những diễn biến tại Mặt trận phía đông, toàn bộ những sử gia Liên Xô (trước kia) và Nga (hiện tại) chia cuộc trận chiến tranh chống Đức của tớ thành ba quy trình:

Giai đoạn hai của Chiến tranh toàn thế giới thứ hai ([Второй период Великой Отечественной войны] lỗi: lang-xx: văn bản có thẻ ghi lại in xiên (trợ giúp)): Giai đoạn hai bên cầm cự (từ thời điểm ngày 19 tháng 11 năm 1942 đến ngày 31 tháng 12 năm 1943, bắt nguồn từ cuộc phản công ở Stalingrad), gồm có:

Giai đoạn ba của Chiến tranh toàn thế giới thứ hai: ([Третий период Великой Отечественной войны] lỗi: lang-xx: văn bản có thẻ ghi lại in xiên (trợ giúp)): Giai đoạn tiến công (từ thời điểm ngày một tháng 1 năm 1944 đến ngày 9 tháng 5 năm 1945), gồm có:

Kế hoạch Barbarossa của Đức Quốc xã

Bản đồ ý đồ kế hoạch của kế hoạch Barbarossa

Trong tháng 5 năm 1941 quân đội Đức đã triển khai xong đội hình tiến công với 2/3 trên tổng số 7,2 triệu quân nhân đang tại ngũ theo như đúng kế hoạch Barbarossa do Adolf Hitler phê duyệt từ 18 tháng 12 năm 1940. Để thực thi kế hoạch Barbarossa, nước Đức đã lôi kéo 3/4 quân đội Đức cùng với quân đội nhiều nước liên minh với Đức tại châu Âu, chỉ để lại 1/4 quân số và phương tiện đi lại tại Tây Âu và Bắc Phi

Tính đến ngày 21 tháng 6 năm 1941, Quân đội phát xít Đức và liên minh phe Trục (gồm Phần Lan, Ý, Hungary, România, Croatia, Slovakia và quân Tây Ban Nha của Franco) gồm có 190 sư đoàn trong số đó có 152 sư đoàn Đức, 38 sư đoàn những nước liên minh với tổng quân số 5,3 triệu người, triệu tập dọc theo hơn 2.900 km biên giới (1800 dặm) từ bờ biển Baltic phía bắc đến bờ biển Đen phía nam. Lực lượng Đức và liên minh sắp xếp từ phía bắc xuống phía nam theo 4 cụm lực lượng như sau:

Nhiệm vụ nêu lên của quân Đức trong trận chiến tranh chớp nhoáng là trong năm 1941 bằng những đòn đánh đánh mãnh liệt phải vây hãm và tiêu diệt những khối quân nòng cốt Xô Viết đang sắp xếp ở biên giới, không cho rút sâu vào nước Nga. Đến trước thời điểm ngày đông năm 1941 quân đội Đức phải tiến đến được tuyến Arkhangensk – Volga – Astrakhan, và hoàn tất việc vượt mặt Liên Xô sau 4 tháng.

Tổng cộng phía Đức và liên minh có tầm khoảng chừng 5 triệu lính và sĩ quan, tính cả thê đội tiến công và dự bị có tầm khoảng chừng 190 sư đoàn, 5.000 xe tăng và pháo tự hành (trong số đó có tầm khoảng chừng gần 3.000 chiếc xe hạng trung gồm 976 xe Panzer III, 439 xe Panzer T-IV, khoảng chừng 400 xe StuG-3 và vài trăm xe tăng chiến lợi phẩm tịch thu của Ba Lan, Anh, Pháp, Tiệp Khắc…), 4.950 máy bay. Lực lượng này triệu tập dọc theo hơn 2.900 km biên giới (1800 dặm) từ bờ biển Baltic phía bắc đến bờ biển Đen phía nam[48].

Khối tiến công mạnh nhất của Đức là cụm tập đoàn lớn lớn quân “Trung tâm” là cụm gần Moskva nhất (lúc sớm nhất chỉ từ cách Moscow khoảng chừng 25– 30 km), điều này thể hiện quan điểm “đánh nhanh thắng nhanh” của phía Đức. Bằng việc đánh phủ đầu bất thần với binh sĩ vượt trội, Đức dự trù sẽ nhanh gọn vượt mặt Liên Xô chỉ trong mức chừng 3-4 tháng.

Binh lực của Liên Xô lúc khai chiến

Vào thời gian này, Hồng quân có 230 sư đoàn[49], tổng số Hồng quân có 5.774.000 binh sĩ, 117.600 pháo và súng cối, 25.700 xe tăng, pháo tự hành và xe thiết giáp (95% là xe tăng, xe thiết giáp hạng nhẹ) và 18.700 máy bay nhiều chủng loại. Tuy nhiên, lực lượng này phải đóng quân rải khắp lãnh thổ bát ngát của Liên Xô, khoảng chừng 2,5 triệu quân đóng ở những nơi rất xa xôi như Trung Á, Siberia, Viễn Đông, hải hòn đảo… để canh gác biên giới và đề phòng Nhật Bản, không thể rút về để tham chiến. Do vậy, Liên Xô chỉ có tầm khoảng chừng một nửa quân đội đóng quân ở phía Tây để đối chọi với Đức. Khối những quân khu Xô Viết dọc biên giới phía tây có toàn bộ 170 sư đoàn (tại phần lãnh thổ châu Âu có 149 sư đoàn) và 2 lữ đoàn, với mức chừng 3 triệu quân và 12.000 xe tăng, xe thiết giáp nhiều chủng loại.

Các sư đoàn bộ binh Liên Xô không được tương hỗ update khá đầy đủ về quân số và trang bị, công tác thao tác huấn luyện đang tiến hành dang dở. Các cty thiết giáp có số lượng xe rất rộng (gấp 2,5 lần Đức), nhưng phần lớn đang trong quy trình xây hình thành rất thiếu phụ tùng, đạn dược và tổ lái. Một tỷ suất lớn lính tăng mới chỉ được huấn luyện chút ít, trình độ không thể sánh được với lính tăng Đức có dày dạn kinh nghiệm tay nghề chiến đấu. Về chất lượng, chỉ có một.861 xe tăng hạng nặng và hạng trung (trong số đó có 967 xe tăng kiểu mới T-34 và 508 chiếc KV) là hoàn toàn có thể đối chọi với những xe tăng hạng trung của Đức, số còn sót lại đều là xe tăng hạng nhẹ kiểu cũ có giáp mỏng dính và hỏa lực yếu như T-26, BT-2, BT-7… Các cty xe tăng Liên Xô cũng trở nên thiếu phụ tùng sửa chữa thay thế, làm cho Hàng trăm chiếc xe tăng đang không thể tác chiến khi chiến sự nổ ra (ví như sư đoàn xe tăng hạng nặng số 10 bị mất 56 chiếc xe tăng KV thì có tới 34 chiếc bị mất không phải do quân Đức mà do trục trặc kỹ thuật).

Lực lượng pháo binh của những quân khu phía tây có 34.695 pháo và súng cối (không kể cối 50 mm), nhưng rất thiếu xe kéo pháo và xe chở đạn. Lực lượng không quân của những quân khu phía tây thời gian hiện nay chỉ có một.540 máy bay kiểu mới, còn sót lại hầu hết máy bay là những loại kiểu cũ chỉ từ lại số giờ bay rất ít. Kế hoạch xây dựng lại lực lượng không quân: trang bị máy bay mới, hoàn thiện mạng trường bay, tăng cấp cải tiến khối mạng lưới hệ thống phục vụ hầu cần, đào tạo và giảng dạy phi công,… vẫn đang trong quy trình tiến hành.

Bộ phận mạnh nhất của lực lượng Xô Viết ở khu vực biên giới phía tây là Quân khu đặc biệt quan trọng Kiev đóng tại Ukraina, điều này thể hiện quan điểm của Liên Xô nhận định rằng nếu trận chiến tranh nổ ra đối phương trước tiên sẽ phải lấn chiếm những vùng quan trọng sống còn về kinh tế tài chính. Và kết quả là Phương diện quân Tây tương đối yếu của Xô Viết tại Belarus đã gặp phải lực lượng nòng cốt tiến công mạnh nhất của Đức và đã thất bại nhanh gọn vì đã biết thành những mũi xe tăng Đức áp hòn đảo, chia cắt, vây hãm, tiêu diệt lớn, mở toang cửa ngõ cho quân Đức đi vào TT nước Nga thẳng tiến đến thủ đô Moskva.

Trong hai năm đầu của trận chiến 1941-1942, do thiếu pháo chống tăng, Hồng quân còn lôi kéo khoảng chừng 60.000 con chó chống tăng phục vụ trong những cty Hồng Quân để chống lại xe tăng Đức.[50][51]

Về phía quân đội Đức Quốc xã, sau 5 năm chinh phạt khắp châu Âu, quân đội này sẽ là có trình độ và kinh nghiệm tay nghề chiến đấu dày dạn nhất toàn thế giới ở thời gian lúc đó. Cộng thêm ưu thế về quân số, Chiến dịch Barbarossa được dự tính sẽ vượt mặt triệt để Liên Xô chỉ trong 3-4 tháng. Trong những ngày đầu của cuộc xâm lược, với ưu thế áp hòn đảo của quân Đức, nhiều người nhận định rằng Liên Xô sẽ thất bại còn sớm hơn thế. Khi xe tăng và quân Đức tiến sâu lãnh thổ của Liên Xô trong một cuộc tiến công gồm ba mũi đột kích, hầu hết những nhà phân tích quốc tế khởi đầu Dự kiến rằng Liên Xô sẽ thất bại chỉ với sau vài tuần hoặc thậm chí còn vài ngày[52]

Chiến sự năm 1941

Lúc 3 giờ 30 phút sáng ngày 22 tháng 6 năm 1941 không quân Đức hàng loạt tiến công những thành phố, doanh trại, vị trí căn cứ quân sự chiến lược trong tầm từ biên giới Liên Xô đến sâu 300 km trong trong nước. Chiến tranh đánh nhanh thắng nhanh của Đức khởi đầu. Ngay trong những giờ thứ nhất của những đợt tiến công bất thần hơn 1.200 máy bay chiến đấu Xô Viết đã biết thành phá huỷ ngay trên trường bay mà còn chưa kịp cất cánh, không quân Xô Viết gần như thể tê liệt, phía Đức đã làm chủ tuyệt đối khung trời. Sau những đợt tiến công minh không quân và pháo binh, những mũi xe tăng Đức tiến công mãnh liệt chia cắt những cty Xô Viết. Chiến sự trình làng trên mặt trận to lớn từ Biển Bắc đến Biển Đen.

Quân dự bị động viên của Liên Xô tiến ra mặt trận, Moscow 23/6/1941. Bảng trên cây bên trái ảnh có gi dòng chữ: “Chính nghĩa thuộc về toàn bộ chúng ta. Kẻ thù sẽ bị tiêu diệt. Chiến thắng sẽ thuộc về toàn bộ chúng ta” (Ảnh của RIA NOVOSSTI)

Tại cánh bắc mặt trận Xô – Đức: khu vực biển Baltic cụm tập đoàn lớn lớn quân Bắc của Đức tiến công ồ ạt. Tại đây phương diện quân tây-bắc của Liên Xô rối loạn, phương diện quân này gồm có 3 tập đoàn lớn lớn quân số 8, 11 và 27. Do cụm tập đoàn lớn lớn quân Bắc chỉ có một tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 cùng với 2 tập đoàn lớn lớn quân bộ binh 16 và 18, nên quân Đức không thể tổ chức triển khai vây hãm tiêu diệt gọn những tập đoàn lớn lớn quân số 8 và 11 của Liên Xô. Tập đoàn quân số 8 Xô Viết dùng quân đoàn xe tăng số 12 phản kích nhưng bị đánh tách khỏi khối lực lượng Xô Viết còn sót lại, bị dồn ép rút lui qua Litva, Latvia về phía biên giới Estonia và ở đầu cuối bị ép ra biển gần Tallinn thủ đô của Estonia. Thành phố Tallinn khi đó là vị trí căn cứ chính của hạm đội Baltic sắp mất. Hạm đội Baltic của Liên Xô phải vội vã di tản về Kronstadt thuộc Leningrad mang theo cả tập đoàn lớn lớn quân 8 về phòng thủ thành phố này. Toàn bộ những nước Cộng hoà Xã hội chủ nghĩa Baltic đã rơi vào tay quân Đức. Phương diện quân tây-bắc bị giải thể, tập đoàn lớn lớn quân 11 Xô Viết như mong ước không biến thành vây hãm, bị đánh lui về phía Staraia Russa và cùng với tập đoàn lớn lớn quân 27 đã rút lui từ trước cầm cự tại đây đồng thời phối hợp cùng phương diện quân Tây phản kích để ngưng trệ đà tiến công của địch và lùi dần về phía Leningrad. Và ở đầu cuối cụm tập đoàn lớn lớn quân Bắc của Đức chiếm đầu mối đường tàu Tikhvin, quân Đức tiến đến bờ nam hồ Ladoga cắt rời Leningrad khỏi miền đất còn sót lại. Hồng quân bị ép chặt về vành đai tử thủ ở đầu cuối sát thành phố.

Leningrad, TT chính trị, kinh tế tài chính, văn hoá, công nghiệp, thành phố lớn thứ hai của Liên Xô đã biết thành cô lập hoàn toàn và tưởng như không thể giữ nổi: phía bắc là quân Phần Lan, phía nam là quân Đức, phía tây là biển Baltic, phía đông là hồ lớn Ladoga, tuy nhiên với việc kháng cự kiên cường, can đảm và mạnh mẽ và tự tin quyết tâm bảo vệ Leningrad của quân đội Xô Viết cùng Hạm đội Baltic, liên quân Đức – Phần Lan ở đầu cuối đã phải dừng bước tại đây, không lấn chiếm hữu được Leningrad quân Đức và Phần Lan buộc phải vây hãm phong toả thành phố. Đến thời gian ở thời gian cuối năm 1944 sau 871 ngày bị vây hãm, Leningrad mới được giải toả với 62 vạn dân thành phố đã biết thành chết đói[53], thành phố này tiếp theo này được mang tên Thành phố Anh hùng.

Tại cánh nam của mặt trận Xô – Đức: cụm tập đoàn lớn lớn quân Nam của Đức tiến công Phương diện quân tây-nam của Xô Viết tại Ukraina. Cũng in như cụm tập đoàn lớn lớn quân Bắc, quân Đức chỉ có một tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 1 và hai tập đoàn lớn lớn quân bộ binh số 6 và số 17 đang không thể tổ chức triển khai thành hai gọng kìm để vây hãm và tiêu diệt những tập đoàn lớn lớn quân Xô Viết. Tại đây Hồng quân có lực lượng mạnh và có đội ngũ chỉ huy tốt gồm những tập đoàn lớn lớn quân 5, 6, 12 và 26. Trong những ngày đầu trận chiến tranh dưới áp lực đè nén quá rộng của quân Đức phương diện quân tây-nam tuy đã biết thành tổn thất rất nặng nề nhưng đang không hoảng loạn, kháng cự có tổ chức triển khai, không cho đối phương đánh thọc sâu bọc sườn bắt buộc quân Đức tiến công chính diện một cách trở ngại vất vả, phương diện quân này vừa chống đỡ vừa liên tục dùng những quân đoàn xe tăng số 8, 15, 22, 9, 19 phản kích và lùi dần về phía Kiev một cách có tổ chức triển khai, bảo vệ được lực lượng. Một bộ phận khác là tập đoàn lớn lớn quân số 9 hay tập đoàn lớn lớn quân Duyên hải bị đẩy về phía Biển Đen đã cùng Hạm đội Biển Đen cố thủ vững chãi thành phố cảng Odessa từ 5 tháng 8 đến 16 tháng 10 năm 1941. Vào tháng 10 năm 1941 khi quân Đức tràn vào bán hòn đảo Crimea rình rập đe dọa thành phố Sevastopol, lãnh đạo Xô viết cho rút bỏ Odessa và rút lực lượng ở đây về bảo vệ Sevastopol vị trí căn cứ chính của Hạm đội Biển Đen Xô Viết. Trận đánh phòng thủ Sevastopol là một trận đánh phòng thủ rất nổi tiếng trong cuộc trận chiến tranh này: với lực lượng thua kém thật nhiều quân địch lực lượng Xô Viết của tập đoàn lớn lớn quân Duyên Hải dưới quyền chỉ huy của thiếu tướng Ivan Efimovich Petrov – người hùng phòng thủ Odessa và Sevastopol, phối hợp cùng hoả lực của Hạm đội Biển Đen đã phòng thủ kiên cường thành phố. Và mãi đến tận 4 tháng 7 năm 1942, trong cuộc tổng tiến công ngày hè của quân Đức tại cánh nam mặt trận Xô – Đức 1942 Sevastopol mới thất thủ. Sự chống trả kiên cường của phương diện quân tây-nam và những cuộc phòng thủ Odessa, Sevastopol và Kiev đã ngưng trệ sức mạnh công phá ban đầu của quân Đức tạo thời hạn cho Liên Xô lôi kéo lực lượng dự bị để chiến đấu lâu dài và đã ngăn cản trở được quân Đức tràn vào vùng công nghiệp nặng Donbass và vùng Kavkaz TT dầu mỏ của Liên Xô.

Nhưng những sự kiện quyết định hành động nhất trình làng hầu hết tại mặt trận Belarus nơi đối đầu giữa cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm của Đức chống lại Phương diện quân Tây của Hồng quân.

Thất bại của Hồng quân tại Belarus

Tình hình tại phương diện quân Tây của Liên Xô thực sự là một thảm họa. Tại đây Hồng quân có 4 tập đoàn lớn lớn quân 3, 4, 10, 13 được sắp xếp bất hợp lý, lại phải chống chọi với hai tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 2, số 3 và hai tập đoàn lớn lớn quân bộ binh số 4 và số 9 của Đức. Chỉ trong vòng một tuần lễ cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm của Đức trong chiến dịch Belostok-Minsk đã vây hãm và tiêu diệt gần hết lực lượng của phương diện quân Tây của Hồng quân. Ngay trong đêm 22 tháng 6 năm 1941 hai tập đoàn lớn lớn quân xe tăng Đức số 2 và số 3 từ hai phía nhắm vào Brest và Grodno đánh vào sườn của phương diện quân Tây. Các mũi tiến công của xe tăng Đức có cường độ cực mạnh và vận tốc tiến công cực cao lên tới 80 km/ngày-đêm. Tập đoàn quân xe tăng số 2 Đức của đại tướng Heinz Guderian đánh tan những quân đoàn xe tăng Xô Viết số 14, 17 và những cty bộ binh của tập đoàn lớn lớn quân Xô Viết số 4. Tập đoàn quân xe tăng Guderian cùng với tập đoàn lớn lớn quân xe tăng Đức số 3 của đại tướng Hermann Hoth rình rập đe dọa vây hãm những tập đoàn lớn lớn quân số 3, số 10 của Liên Xô. Hồng quân tại Belarus rối loạn và hỗn loạn rút lui, nhưng vận tốc rút lui thậm chí còn không nhanh bằng đà tiến quân của địch.

Xe tăng KV-I của Liên Xô bị phá hủy trong tháng 9 năm 1941

Trong ngày 24 tháng 6 phương diện quân Tây gắng gượng tổ chức triển khai phản kích bằng hai quân đoàn cơ giới số 6 và 11 và quân đoàn kỵ binh số 6 nhằm mục đích vào tập đoàn lớn lớn quân bộ binh số 9 của Đức. Cuộc phản công được tổ chức triển khai kém và sai hướng nên bị tiêu diệt mà không còn kết quả. Ngày 27 tháng 6 hai tập đoàn lớn lớn quân xe tăng Đức của Heinz Guderian và Hermann Hoth đã đánh tan sự kháng cự của tập đoàn lớn lớn quân số 13 của Xô Viết và hợp vây hai tập đoàn lớn lớn quân số 3, số 10 Xô Viết tại phía tây thành phố Minsk. Ngày hôm sau hai tập đoàn lớn lớn quân Đức số 4 và 9 đã hợp vây được tại phía đông Belostok.

Tới thời gian hiện nay, chỉ huy Phương diện quân vội vã ra lệnh cho những cty rút lui tuy nhiên phần lớn đang không thoát kịp khỏi vòng vây. Phương diện quân Tây đã rơi vào hai vòng vây lớn và mau chóng bị tiêu diệt. Ngày 29 tháng 6 thủ đô Minsk của Belarus thất thủ, ngày 30 tháng 6 phần lớn lực lượng quân đội Xô Viết bị vây hãm đã biết thành tiêu diệt hoặc bị bắt làm tù binh. Trong tổng số 62,5 vạn binh lính và sĩ quan của phương diện quân Tây của Hồng quân, chỉ trong một tuần trận chiến tranh thứ nhất đã biết thành mất 42 vạn tại Belarus, chỉ từ hơn 20 vạn kịp thoát khỏi vòng vây để lập tuyến phòng thủ mới.

Tuy nhiên những cty xe tăng của Đức không thể tiến nhanh về phía Smolensk như dự kiến bởi phía sau phương diện quân Tây là phương diện quân Dự bị của Liên Xô vừa xây dựng khá mạnh với những tập đoàn lớn lớn quân 19, 20, 21, 22 cùng với những tập đoàn lớn lớn quân vừa rút lui số 11 và 13. Sự chống cự của những cty này đã ngưng trệ sức tiến công của những tập đoàn lớn lớn quân xe tăng Đức trong nhiều ngày. Phương diện quân Dự bị khởi đầu dùng những cty xe tăng phản công có tổ chức triển khai kiềm chế bước tiến của những cty xe tăng Đức. Khoảng ngày 6-9 tháng 7, những quân đoàn xe tăng số 5 và số 7 cùng những quân đoàn bộ binh của Xô Viết đã mở cuộc phản kích rất mạnh tại Vitebsk và Orsha, chặn lại trong thời điểm tạm thời bước tiến những cty xe tăng số 2, số 3 của Đức, bảo vệ thành công xuất sắc hai thành phố này. Các cty Đức buộc phải tạm ngưng đợi tăng viện để tiếp tục tiến đánh Smolensk.

Tăng hạng nặng KV-II của Liên Xô

Thảm bại của Quân đội Xô Viết tại Belarus trước hết là tại đây bộ chỉ huy Đức xác lập là yếu tố đánh chính nên đã triệu tập binh sĩ vào đây. Trên mặt trận này ưu thế về quân số và vũ khí của Đức đều hơn nhiều. Hai tập đoàn lớn lớn quân xe tăng Đức như hai gọng kìm thép đã tiến hành tiến công thọc sâu vũ bão, chia cắt và vây hãm gây cho Liên Xô những tổn thất cực kỳ to lớn. Yếu tố bất thần của quân Đức cũng đóng vai trò lớn, ngoài những yếu tố trên Hồng quân còn thể hiện những khuyết điểm to lớn của trước kiểu trận chiến tranh đánh nhanh thắng nhanh tân tiến của đối phương:

Kết quả: thảm họa của phương diện quân Tây đã mở thông đường cho quân Đức thẳng tiến vào TT nước Nga. Phía trước cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm giờ đấy là phía Moskva. Với trách nhiệm vì đã để xẩy ra sự bại trận lớn tại Belarus, đại tướng tư lệnh Dmitry Grigorievich Pavlov (từng là Anh hùng Liên Xô), cùng tham mưu trưởng phương diện quân Klimovskik, và nhiều tướng lĩnh bộ chỉ huy phương diện quân đã biết thành không bổ nhiệm và bị tòa án quân sự chiến lược tuyên án tử hình vì những yếu kém của tớ và không phải của tớ.

Trận Smolensk, Hồng quân trong thời điểm tạm thời chặn lại được quân Đức

Từ thời điểm đầu tháng 7 đến cuối thời gian tháng 9 năm 1941 đã xẩy ra một chuỗi trận đánh liên hoàn mà trận Smolensk và việc tiêu diệt phương diện quân tây-nam của Xô Viết tại khu vực Kiev là những sự kiện lớn trong chuỗi trận đánh lớn này.

Sau những thắng lợi rất rộng ban đầu, quân đội Đức đã sở hữu lĩnh được được những Nước cộng hoà Baltic, Belarus, Moldavia, phần đất của Nga và Ukraina trên bờ tây sông Tây Dvina và sông Dnepr. Chiến tuyến lúc đó dựa theo hai dòng sông này. Đến thời gian hiện nay mặt trận đã quá dài, quân Đức không thể đảm bảo đủ tỷ suất quân lực trên một mặt trận quá rộng nên đã “không thể đồng thời tiến công tổng lực trên toàn bộ những hướng” mà phải lựa chọn tiến công trọng điểm theo thời hạn. Điều này đã cho toàn bộ chúng ta biết: dù có đạt được thắng lợi cực lớn ban đầu nhưng việc đánh thắng Liên Xô trong trận chiến tranh chớp nhoáng là quá sức riêng với nước Đức Quốc xã. Trong khi đó tiềm lực Xô Viết thật khó nhìn nhận, tuy nhiên đã tổn thất rất nặng nề, mất hơn 1 triệu quân trong tháng thứ nhất, nhưng quân số Hồng quân không ngừng nghỉ tăng thêm. Trên hướng Smolensk là phía kế hoạch phía tây, Bộ tổng tư lệnh tối cao Xô Viết điều động thê đội 2 của lực lượng dự bị kế hoạch lập phương diện quân Dự bị phía sau phương diện quân Tây đang phòng thủ. Liên Xô định xây dựng tuyến phòng thủ vững chãi nhiều tầng lớp theo tuyến Velikie Luki – Nevel – Vitebsk – Orsha – Moghilev – Gomel nhờ vào hai dòng sông lớn Tây Dvina và Dnepr.

Hồng quân Liên Xô thuộc Tập đoàn quân 20 phòng thủ tại Dorogobuzh, Smolensk. Ngày 1 tháng 10 năm 1941. (Ảnh:RIA Novosti)

Trận Smolensk: Ngày 8 tháng 7 năm 1941 sau khi triệu tập đủ quân Bộ chỉ huy tối cao Đức ra lệnh cho cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm dùng hai tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 2 và số 3 và một bộ phận tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 của tập đoàn lớn lớn quân Bắc cùng hai tập đoàn lớn lớn quân bộ binh số 2 và số 9 tiến công đánh tiêu diệt khối quân Xô Viết phòng thủ hướng Smolensk để mở ra đường ngắn nhất tiến chiếm thủ đô Moskva trong hành tiến. Trong 10 ngày từ 10 đến 20 tháng 7 Quân Đức tiến công mãnh liệt cánh phải và chính diện phương diện quân Tây Xô Viết và chọc thủng phòng tuyến sông Tây Dvina tiến sâu được 200 km chiếm những thành phố Moghilev, Smolensk, Orsha, Yelnya, Kritchev, vây hãm những tập đoàn lớn lớn quân 13, 16, 20 Xô Viết tại khu vực Smolensk. Dù mới chỉ với sau thảm bại thất thủ Belarus vài ngày nhưng sức kháng cự của Hồng quân đã khác: quân Đức gặp sự phản kháng mãnh liệt tăng thêm từng ngày, những cty Liên Xô bị lọt vào vòng vây liên tục kháng cự và phản kích.

Từ 23 tháng 7 đến 7 tháng 8, Quân đội Xô Viết lấy lực lượng từ phương diện quân Dự bị tổ chức triển khai phản công mạnh mẽ và tự tin với ý đồ hợp vây khối quân Đức tiên phong tại khu vực Smolensk. Cuộc phản công không tiêu diệt được khối quân đối phương nhưng đã giải cứu được những tập đoàn lớn lớn quân 16 và 20 và chặn lại được sự tăng trưởng tiến công của cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm của Đức về phía Moskva. Các trận đánh vẫn tiếp nối tại vòng cung Yelnya: Từ ngày 20 tháng 8 đến 9 tháng 9, tập đoàn lớn lớn quân 24 của Xô viết phản công tại Yelnya: trận chiến trình làng đẫm máu, ở đầu cuối quân Đức phải rút khỏi Yelnya và quay sang triệu tập tiến công xuống phía nam để vây hãm Kiev. Phương diện quân Tây của Hồng quân chịu thương vong rất rộng nhưng đã lập được phòng tuyến ổn định tại phía tây dẫn đến Moskva. Quân Đức đang không thể chiếm Moskva trong hành tiến.

Trận Smolensk kéo dãn hai tháng đã làm rối kế hoạch trận chiến tranh đánh nhanh thắng nhanh của Đức. Với sức kháng cự ngày càng tăng của phía Liên Xô thì giờ đây tiềm năng chiếm Moskva và tiến đến tuyến Arkhangelsk – Astrakhan trước thời điểm ngày đông là rất khó hoàn thành xong. Tại trận Smolensk, lần thứ nhất vũ khí mới của Liên Xô là dàn hoả tiễn Cachiusa đã xuất trận. Quân đội Liên Xô đã qua cơn choáng ban đầu và khởi đầu chiến đấu ngày càng có tổ chức triển khai. Đối với Đức mặt trận phía đông không hề là một thắng lợi thuận tiện và đơn thuần và giản dị nữa.

Trận Smolensk vẫn tiếp nối và chiến sự dần chuyển xuống phía nam. Các diễn biến tiếp theo của trận đánh này dẫn đến đột biến tại mặt trận của phương diện quân tây-nam của Hồng Quân.

Trận Kiev (1941) – phương diện quân tây-nam của Xô Viết bị tiêu diệt

Trong trận Smolensk, lúc không thể đột phá trực tiếp về phía đông qua hướng Smolensk – Moskva, quân Đức tiến công dò tìm khuyết điểm trong tuyến phòng thủ của Hồng quân, khuyết điểm đó là phương diện quân Trung tâm của Xô Viết trên hướng Gomel 300 km phía nam Smolensk. Cuối tháng 7 cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm của Đức chọc thủng phòng tuyến của phương diện quân Trung tâm của Xô Viết ào ạt tiến công theo phía Bắc – Nam về phía Gomel và chiếm thành phố này ngày 20 tháng 8 năm 1941. Quân Đức đe doạ nghiêm trọng sườn phải và sống lưng của phương diện quân tây-nam Xô Viết đang phòng thủ hướng Kiev. Với triển vọng đánh vào sống lưng và vây hãm tiêu diệt cụm quân Xô Viết tại Kiev, Hitler ra lệnh cho cụm quân Trung tâm tạm ngưng tiến công trên hướng Moskva điều một nửa lực lượng của cụm quân này là tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 2 của Guderian và tập đoàn lớn lớn quân bộ binh số 2 đánh xuống phía nam bên bờ Đông sông Dnepr phối hợp cùng cụm tập đoàn lớn lớn quân Nam của Đức vây hãm tiêu diệt phương diện quân tây-nam đang phòng thủ khu vực Kiev. (xem trận Kiev, 1941)

Ngay từ lúc cuối thời gian tháng 7 năm 1941 trước hiểm hoạ đột phá tại phía nam mặt trận, Bộ tổng tham mưu Xô Viết nhất quyết đề xuất kiến nghị bỏ Kiev đưa toàn bộ lực lượng sang bờ Đông sông Dnepr lập tuyến phòng thủ mới, nhưng Stalin là lãnh đạo tối cao khước từ. Kiev có mức giá trị rất rộng cả về kinh tế tài chính lẫn tâm ý: đấy là nơi triệu tập nhiều khu công nghiệp và nông nghiệp trù phú của Liên Xô, lại là vùng “đất tổ” nơi phát tích ra nước Nga. Do vậy, nếu còn kỳ vọng thì Stalin muốn nỗ lực rất là để giữ vùng này, ông lập tức bãi chức Tổng tham mưu trưởng của đại tướng Georgy Konstantinovich Zhukov, điều chuyển Zhukov sang làm chỉ huy mặt trận phòng ngự Leningrad và ra lệnh tử thủ và phản công giữ vững Kiev.[54].

Trong tháng 8 những nỗ lực phản công của phương diện quân Briansk của Liên Xô đánh vào sườn trái tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 2 và tập đoàn lớn lớn quân số 2 của Đức đều thất bại. Phương diện quân này tổn thất rất rộng và còn tạo ra lỗ hổng lớn trong phòng ngự. Đến ngày 10 tháng 9 tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 2 của Guderian từ phía bắc đánh xuống bên bờ Đông sông Dnepr đã sở hữu lĩnh được được Chernigov và Konotop. Sau đó đánh đòn quyết định hành động nhắm về phía về Lokhvitsa.

Trong thời hạn đó từ 12 tháng 7 tới 10 tháng 8 tại mặt trận Kiev chiến sự giữa cụm tập đoàn lớn lớn quân Nam của Đức và phương diện quân tây-nam Xô Viết đang xấu đột biến cho Hồng quân: những tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 1 và tập đoàn lớn lớn quân bộ binh số 6 Đức không thể tiến vào được Kiev từ phía tây và tây-bắc đã thọc xuống phía nam Kiev phối hợp cùng tập đoàn lớn lớn quân 17 đánh thọc sườn vào hậu phương những tập đoàn lớn lớn quân 6, 12, 18 của Xô Viết. Các mũi tiến quân này phối phù thích hợp với quân Romania đã hoàn toàn vây hãm và tiêu diệt những tập đoàn lớn lớn quân 6, 12 Xô Viết tại Pervomaisk- Uman. Thừa thắng từ thời điểm ngày 11 tháng 8 đến 10 tháng 9 cụm tập đoàn lớn lớn quân Nam tiến công vũ bão đã sở hữu một vùng to lớn tại phía nam Kiev: Krivoi Rog rồi Nikolaiev tiếp theo đó vượt sông Dnepr sang bờ đông chiếm Dnepropetrovsk, Zaporozhie và Kremenchuk.

Sau khi đột phá tại phía nam Kiev tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 1 của Paul Ludwig Ewald von Kleist thuộc cụm tập đoàn lớn lớn quân Nam của Đức từ bàn đạp Kremenchuk phía bờ Đông sông Dnepr đã tiến lên phía bắc. Ngày 15 tháng 9 tại Lokhvitsa tập đoàn lớn lớn quân xe tăng này đã gặp tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 2 của Guderian từ phía bắc đánh xuống, hợp vây hoàn toàn phương diện quân tây-nam của Liên Xô.

Phương diện quân tây-nam Xô Viết dù đã kháng cự rất quyết liệt từ thời điểm ngày đầu trận chiến tranh và đã cầm cự có tổ chức triển khai được lâu dài giờ đây đã bỏ lỡ thời cơ rút lui, những tập đoàn lớn lớn quân Xô Viết của phương diện quân này đã rơi vào vòng vây siết chặt của quân Đức, lại bị ngăn cách bởi sông lớn Dnepr và đã biết thành tiêu diệt gọn. Khoảng 65 vạn quân Xô Viết đã tử trận hoặc bị bắt làm tù binh, trong số đó có hầu hết những tư lệnh và chỉ huy những tập đoàn lớn lớn quân của phương diện quân này. Thượng tướng Mikhail Petrovich Kirponos, tư lệnh phương diện quân bị tử thương khi một viên đạn cối của quân Đức nổ ngay cạnh ông. Trung tướng V. I. Tupikov tham mưu trưởng Phương diện quân tử trận tại làng Ovdievsk. Ủy viên hội dồng quân sự chiến lược phương diện quân, Bí thư Trung ương Đảng Cộng sản Ukraina đã tử trận tại khu rừng rậm Sumeykovo. Chính ủy phương diện quân tây-nam Yevgheni Pavpovich Rykov bị quân Đức bắt và hành quyết tại Lokhvitsa.[55]. Trong khi đó, quân Đức chịu thương vong khoảng chừng 128.000 quân. Đây là một trong những chiến dịch thắng lợi to lớn số 1 của quân Đức trong thế chiến II. Ngày 19 tháng 9 năm 1941, Kiev thất thủ. Chỉ có tầm khoảng chừng 100 ngàn quân của Phương diện quân tây-nam Xô Viết thoát khỏi vòng vây, họ nỗ lực thiết lập tuyến phòng thủ mới ở bờ đông sông Dnepr.

Binh sĩ Liên Xô bị quân Đức áp giải tới trại tù binh

Sau này còn có nhiều ý kiến nhận định rằng quyết định hành động của Adolf Hitler phái một nửa lực lượng của cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm xuống phía nam tiêu diệt Kiev đã bỏ lỡ thời cơ lấn chiếm Moskva trước thời điểm ngày đông. Tuy nhiên theo nguyên soái G.K Zhukov của Liên Xô thì quyết định hành động này là đúng đắn cho quân Đức và sẽ phải xẩy ra theo như đúng quy luật quân sự chiến lược và tình thế mặt trận khi đó[56], vì nếu quân Đức không tiêu diệt được Phương diện quân tây-nam thì mũi tiến công của cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm vào Matxcova sẽ bị hở sườn phải và rất dễ dàng bị Phương diện quân tây-nam tiến công từ phía sau. Và vì nhận thức được kĩ năng này Bộ tổng tham mưu Xô Viết đã đề xuất kiến nghị Stalin sớm bỏ Kiev rút sang bờ đông sông Dnepr phòng ngự, nhưng đề xuất kiến nghị này G.K Zhukov đang không được Stalin đồng ý vì những nguyên do đã nêu ở trên.

Nhưng thất bại to lớn của quân đội Xô Viết tại Kiev còn tồn tại một khía cạnh khác, nó tác động lên tâm ý của lãnh tụ hai bên làm ảnh hưởng đến kết cục trận chiến tranh sau này: Tổng chỉ huy tối cao của Liên Xô Stalin sau những thất bại tại Belarus và Kiev đã nhận được thức được hạn chế về kiến thức và kỹ năng quân sự chiến lược của thành viên mình và đã biết để ý quan tâm lắng nghe ý kiến của Bộ tổng tham mưu và những tướng lĩnh Xô Viết. Trong khi đó Hitler đã quá tự tin vào thiên tài quân sự chiến lược và kĩ năng không thể sai lầm không mong muốn của tớ nên ngày càng bỏ qua những ý kiến của những tướng lĩnh Đức, điều này đã ảnh hưởng đến quy trình điều hành quản lý trận chiến tranh sau này của hai bên.

Trận Moskva: Chiến tranh chớp nhoáng của Đức bị thất bại

Từ ngày 30 tháng 9 năm 1941 đến thời điểm đầu tháng 1 năm 1942 đã trình làng Trận Moskva, là trận đánh lớn trong trận chiến tranh Xô – Đức và Chiến tranh toàn thế giới thứ hai có vai trò số 1 cả về quân sự chiến lược, chính trị cũng như tâm ý. Trận chiến này đã chứng tỏ trận chiến tranh đánh nhanh thắng nhanh của Đức đã thất bại, nước Đức Quốc xã buộc phải đồng ý tiến hành trận chiến tranh tiêu tốn kéo dãn với đối thủ cạnh tranh cạnh tranh là cường quốc to lớn số 1 toàn thế giới, đông dân với tiềm lực ngày càng được lôi kéo. Đây là điềm báo trước thất bại của Đức trong toàn bộ cuộc trận chiến tranh.

Sau thất bại to lớn của quân đội Xô Viết tại Ukraina, mối đe doạ bị Hồng quân tiến công vào sườn phải cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm không hề. Phía Đức trong tháng 9 năm 1941 đã dừng tiến công trên hướng Moskva để sẵn sàng sẵn sàng kỹ cho chiến dịch cơn lốc (Typhoon) nhằm mục đích lấn chiếm thủ đô Xô Viết. Quân đội Đức đã tiếp tục tăng cường tương hỗ update cho cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm trong trận đánh này một lực lượng rất rộng: điều tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 2 của Heinz Guderian và tập đoàn lớn lớn quân bộ binh dã chiến số 2 vừa đánh thắng trận Kiev về, điều tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 của đại tướng Erich Hopner duy nhất của cụm Bắc xuống cho cụm Trung tâm. Lúc này cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm có ba tập đoàn lớn lớn quân bộ binh số 2, 4, 9 và ba tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 2, 3, 4 tổng số khoảng chừng 75 sư đoàn và 1,8 triệu binh sĩ với cùng 1.700 xe tăng, 14.000 pháo và súng cối, 1.400 máy bay tức là khoảng chừng 34% quân số và 68% số xe tăng của Đức trên mặt trận khi đó. Bộ chỉ huy tối cao Đức dành riêng cho chiến dịch này vai trò đặc biệt quan trọng như bước quyết định hành động để chấm hết trận chiến tranh để giành thắng lợi.

Người dân Moskva được huy độnh tham gia đào hào chống tăng, tháng 10 năm 1941

Đối với Liên Xô đấy là thời kỳ nguy ngập nhất trong toàn bộ lịch sử từ thời điểm ngày xây dựng. Nguy cơ thất trận của Liên Xô đến thời gian hiện nay là quá to lớn: tuy giang sơn to lớn, dân số nhiều nhưng quân số không động viên kịp cho số bị thương vong và bị bắt. Các cơ sở kinh tế tài chính lớn trên những vùng lãnh thổ phía tây giang sơn trước kia chiếm hầu hết tỷ trọng trong kinh tế tài chính giang sơn nay đã biết thành Đức chiếm hoặc đang rất được tháo dỡ di tán sang phía đông và chưa thể cho ra thành phầm. Quân số thiếu mà vật chất tiền của để tiếp tục trận chiến tranh cũng ở tại mức độ nguy kịch. Sự giúp sức về kinh tế tài chính, vũ khí của khối liên minh Anh – Mỹ cho Liên Xô (chương trình Lend-lease của Chính phủ Hoa Kỳ) thì lại chưa tới (những chuyến số 1 tiên của Mỹ chỉ kịp đến Liên Xô vào tháng 12/1941). Liên Xô lôi kéo tối đa mọi nguồn lực hoàn toàn có thể cho việc bảo vệ thủ đô, gồm có cả việc động viên nhân dân Moscow tham gia tương hỗ quân đội (đào hào, vận tải lối đi bộ, cứu thương…)

Hitler đã sẵn sàng sẵn sàng một kế hoạch trận chiến tranh hủy hoại riêng với Moskva. Trong một cuộc họp tại Bộ tham mưu cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm, Hitler đã tuyên bố: “Thành phố sẽ bị vây chặt, không một lính Nga, không một dân thường – đàn ông, đàn bà, trẻ con hoàn toàn có thể trốn thoát. Mọi ý đồ rời khỏi thành phố sẽ bị tiêu diệt bằng sức mạnh. Mọi sự sẵn sàng sẵn sàng đã sẵn sàng để làm chìm ngập Moskva và vùng phụ cận. Nơi ngày hôm nay là Moskva sẽ là một chiếc hồ lớn mãi mãi nhấn chìm thủ đô của bọn Nga!”.

Để bảo vệ Moskva quân đội Xô Viết cho thiết lập ba tuyến phòng thủ: tuyến Rzhev – Viazma – Briansk cách thủ đô khoảng chừng 200–500 km, tuyến Volokolamsk – Mozhaisk – Kaluga cách Moskva thoảng 100–150 km và tuyến ở đầu cuối là vành đai xung quanh thành phố. Quân đội Xô Viết sắp xếp ba phương diện quân Tây, Dự bị và Briansk để phòng thủ Moskva: tổng số gần 1,25 triệu quân, 1.000 xe tăng, gần 700 máy bay, 7.600 pháo và súng cối. Cho đến thời gian tiến công quân Đức có lực lượng vượt trội cả về quân số, trình độ huấn luyện tác chiến, số lượng và chất lượng vũ khí.

Kế hoạch của quân Đức trước tiên hợp vây tiêu diệt những cty Xô Viết tại tuyến Rzhev – Viazma – Briansk mở đường cho 2 mũi lao nhọn từ Bắc và Nam tiến đến vây hãm Moskva tại Orekhovo-Zuevo khoảng chừng 60 km về phía đông Moskva. Sau khi vây hãm Moskva, sẽ dùng không quân, xe tăng và bộ binh lấn chiếm thành phố.

Trận đánh khởi nguồn vào trong ngày 30 tháng 9 năm 1941 và phân thành nhiều quy trình quyết liệt. Trong 10 ngày thời điểm đầu tháng 10 năm 1941, quân Đức đập tan tuyến phòng thủ Rzhev – Viazma – Briansk của Hồng quân, vây hãm tiêu diệt khoảng chừng nửa triệu quân của ba phương diện quân Xô Viết. Tuyến phòng thủ vòng ngoài của Moskva đã biết thành đánh tan.

Cuộc duyệt binh tại Quảng trường Đỏ ngày 7 tháng 11 năm 1941, đấy là cuộc duyệt binh duy nhất mà nhiều chủng loại vũ khí được nạp khá đầy đủ đạn dược bởi ngay sau lễ duyệt binh, những cty Hồng quân sẽ tiến thẳng ra mặt trận.

Ngày 15/10/1941, quân Đức chỉ cách Moskva 27 km. Tình hình đã trở nên nguy cấp, Stalin hỏi Đại tướng Zhukov: “Anh có tin là toàn bộ chúng ta giữ được Moskva không? Tôi hỏi anh điều này với nỗi đau lớn. Anh hãy nói một cách chân thành với tư cách người đảng viên”. Zhukov vấn đáp: “Nhất định toàn bộ chúng ta giữ được, nhưng toàn bộ chúng ta cần tăng cường tối thiểu 2 quân đoàn và 200 xe tăng!”. Stalin đồng ý và lập tức triệu tập cuộc họp Hội đồng Quốc phòng. Ông đã yêu cầu từng người vấn đáp vướng mắc: “Tử thủ hay tháo chạy?”. Tất cả đều thể hiện sẵn sàng chiến đấu.

Stalin đã ra lệnh cho Malenkov và Serbakov viết “Bản nghị quyết của Hội đồng Quốc phòng về kế hoạch bảo vệ Moskva”. Stalin ra lệnh điều quân dự bị từ Siberi về giải nguy cho Moskva, đồng thời sẵn sàng sẵn sàng sơ tán những cty chính phủ nước nhà và đoàn ngoại giao thoát khỏi Moskva. Thi hài Lênin đã được bí mật di tán đến Kubisev. Toàn bộ nhân dân Moskva được lệnh tổng động viên, sẵn sàng tham gia chiến đấu cùng Hồng quân.

Tình thế Moskva nguy ngập, quân đội Xô Viết vội vã điều nốt những lực lượng dự bị ở đầu cuối củng cố tuyến phòng thủ thứ hai và vận dụng những giải pháp nhất quyết nhất để bảo vệ thủ đô… Buổi tối ngày 6 tháng 11, tận nhà ga xe điện ngầm Mayakovsskaia đã trình làng cuộc mít tinh kỷ niệm 24 năm Cách mạng tháng 10 Nga. Sáng ngày 7 tháng 11 năm 1941 để nâng cao tinh thần cho chiến sỹ và toàn dân Liên Xô trong cuộc đấu tranh một mất một còn với quân địch nguy hiểm, Hội đồng Quốc phòng Nhà nước và Bộ Tổng tư lệnh tối cao Quân đội Liên Xô vẫn tổ chức triển khai cuộc duyệt binh thường niên theo truyền thống cuội nguồn tại Quảng trường đỏ. Tại cuộc duyệt binh này, chính I. V. Stalin thay mặt Đảng Cộng sản và Nhà nước Xô Viết lôi kéo quân và dân Liên Xô tiếp tục can đảm và mạnh mẽ và tự tin chiến đấu, tiêu diệt quân thù, bảo vệ Tổ quốc Liên Xô, giải phóng cho những dân tộc bản địa bị phát xít nô dịch.

Trong tháng 10 những nỗ lực phòng thủ đã cho kết quả: quân đội Xô Viết trong chiến đấu đã tạo nên tuyến phòng thủ chiều sâu dày đặc, cộng với việc quân Đức không thể tương hỗ update kịp thời cho những tổn thất rất to lớn trong quy trình chiến đấu, những thời tiết đã và đang tương hỗ cho phía Liên Xô làm chậm vận tốc và sức công phá của những cuộc tiến công của Đức. Và ở đầu cuối qua ba đợt tiến công ngày càng trở ngại vất vả đến thời điểm đầu tháng 12 năm 1941, cuộc tiến công của Đức đã hụt hơi và bị chặn lại tại ngay cửa ngõ Moskva. Vào ngày 2/12/1941, Sư đoàn Thiết giáp số 5 của Đức đã tạm ngưng ở ngôi làng Dmitrov và Jokroma, áp sát và cách Moscow 14 km, cách Kremlin đúng 24 km, đấy là yếu tố xa nhất mà quân Đức tiến được trong trận chiến.

Tổ lái xe tăng của D. Lavrienko giữa hai trận đánh, ngoại ô Moskva, 1-10-1941. Lavrienko đã tiêu diệt được 52 xe tăng Đức trước lúc quyết tử trong chiến dịch này.

Trước đó, bộ chỉ huy Đức đã phạm phải một sai lầm không mong muốn nghiêm trọng: chủ quan với những thắng lợi lớn ở mặt trận, ngày 16 tháng 8 năm 1941, Thống chế lục quân Đức Wilhelm Keitel đề xuất kiến nghị cắt giảm nỗ lực sản xuất quân sự chiến lược vào trong ngày thu năm 1941 vì chắc như đinh rằng Đức sẽ vượt mặt Liên Xô trước thời điểm ngày đông, và Hitler đồng ý. Hậu quả là Đức đang không sẵn sàng sẵn sàng khá đầy đủ trang bị cho một chiến dịch trong thời gian ngày đông. Cùng với số chết trận, binh lính Đức còn bị bị tê cóng và bệnh dịch do thời tiết lạnh.

Một số sư đoàn Đức rơi rụng chỉ từ 50% tiềm năng.[57] Sư đoàn Thiết giáp số 6 của tướng Raus báo cáo mỗi ngày có tầm khoảng chừng 800 ca cóng lạnh. Nhiệt độ thấp nhất đo được trong toàn bộ kế hoạch này là -53 độ C (khu vực tây-bắc Moscow vào trong ngày 26 tháng 1 năm 1942) trong lúc trang thiết bị của Đức khởi đầu hỏng hóc khi nhiệt độ xuống -20 độ C. Bình luận cả về sình lầy (mùa Thu) và tuyết lạnh (mùa Đông), Tướng Zhukov của Nga nói rất đơn thuần và giản dị rằng: quân Đức đáng ra phải làm rõ về thời tiết, nhưng họ đang không lo sợ ngại ứng phó với nó. Trong trường hợp này, thời tiết đóng một vai trò quan trọng (nhưng không phải là quan trọng nhất) lý giải tại sao Hồng quân Liên Xô – với trên 1 triệu binh sĩ quyết tử trong quy trình đầu của kế hoạch Barbarossa kéo dãn 2 tháng – không riêng gì có hoàn toàn có thể giữ vững Moscow, mà còn tiến hành những đợt phản công mạnh mẽ và tự tin. Quân Đức vì chủ quan khinh địch, tin rằng sẽ sớm thắng lợi nên đang không sẵn sàng sẵn sàng kỹ cho trận chiến trong thời gian ngày đông, đấy là sai lầm không mong muốn kế hoạch của tớ (và “chủ quan khinh địch” cũng là một dạng sai lầm không mong muốn nghiêm trọng nhất trong bất kỳ một cuộc trận chiến tranh nào).

Rõ ràng phía Đức đang không nhìn nhận hết được đối phương Xô Viết: lòng yêu nước, sự tin tưởng, trung thành với chủ của con người Xô Viết; tính kỷ luật kiên cường của Hồng quân; tiềm năng tổng động viên của nhà nước Xô Viết; tiềm năng kinh tế tài chính của Liên Xô; sự giúp sức của liên minh; Đk tự nhiên rất đặc trưng của nước Nga. Kết quả: Đến thời điểm đầu tháng 12 năm 1941 những nỗ lực tiến công ở đầu cuối của Đức đã hụt hơi trong lúc đó những lực lượng dự bị hùng hậu của Hồng quân đã được lôi kéo để phản công. Lúc này phía Xô viết vẫn còn đấy tới 3 tập đoàn lớn lớn quân dự trữ để phản công còn phía Đức thì không hề lấy lực lượng dự trữ nào.

Bộ binh trượt tuyết Xô Viết phản công. Đây là kiểu bộ binh đặc biệt quan trọng của Liên Xô, có kỹ năng tác chiến ngày đông vượt trội so với lính Đức

Thời điểm thời điểm đầu tháng 12 năm 1941 là thời gian kịch tính bản lề của trận đánh khi quân Đức đã suy kiệt không thể tiến công thêm. Sự không tham chiến của Nhật đã được cho phép Liên Xô điều động những sư đoàn dự bị đầy sức sống, trang bị tốt từ những quân khu Viễn Đông và Siberia. Các lực lượng này đã kịp đến và tập hợp tại mặt trận đã sẵn sàng tham chiến, binh khí kỹ thuật của Liên Xô cũng khá được bảo vệ giành ưu thế riêng với quân Đức nhất là ưu thế về không quân ném bom. Và đặc biệt quan trọng, một lợi thế cực kỳ to lớn là quân đội Xô Viết đã được trang bị và huấn luyện kỹ giải pháp tác chiến trong thời gian ngày đông (gồm có trượt tuyết, giày đi tuyết, áo ngụy trang, cách giữ ấm khung hình), đấy là yếu tố mà quân Đức không được sẵn sàng sẵn sàng. Ngày 5 tháng 12 năm 1941 ngay sau khi cuộc tiến công của Đức đang không còn hơi, cuộc tổng phản công tại Moskva của Hồng quân khởi đầu.

Quân đội Xô Viết ào ạt tiến công, cuộc phản công đã trình làng thắng lợi. Tuy nhiên quân đội Xô Viết khi này còn chưa hội tụ đủ những Đk để tiến hành tiến công theo chiều sâu để vây hãm tiêu diệt khối nòng cốt của địch, cuộc tiến công của Hồng quân mang tính chất chất chất tiến công chính diện đẩy lùi quân địch ra xa khỏi Moskva. Lực lượng Đức đã suy kiệt sau những nỗ lực tiến công Moskva bất thành lại đang trong đội hình tiến công không còn khối mạng lưới hệ thống phòng ngự chiều sâu, ở hình thế lõm sâu vào vị trí đối phương, lại lạ lẫm chiến đấu trong thời gian ngày đông khắc nghiệt và hoàn toàn không hề Dự kiến kĩ năng quân địch tiến công.

Mặc dù đã có lệnh của Hitler không lùi một bước, quân Đức đã biết thành hất ra xa thoát khỏi Moskva từ 150 đến 300 km. Hơn 500.000 quân Đức bị tiêu diệt, hàng trăm sư đoàn bị tiêu diệt và tiêu tốn.

Chiến lược đánh nhanh thắng nhanh (hay còn gọi là trận chiến tranh chớp nhoáng) của Đức đã thất bại hoàn toàn. Sau trận đánh này, mặc dầu Liên Xô chỉ trong thời điểm tạm thời giành thế thượng phong, nước Đức Quốc xã đã buộc phải đồng ý tiến hành trận chiến tranh tiêu tốn kéo dãn với đối thủ cạnh tranh cạnh tranh là cường quốc to lớn số 1 toàn thế giới, đông dân với tiềm lực trận chiến tranh ngày càng được lôi kéo mạnh hơn. Đây là một thắng lợi bước ngoặt của quân đội Liên Xô trong suốt trận chiến.

Sự chiếm đóng và diệt chủng

Đội hành quyết SS đang giết người Do Thái tại Ukraina

Ngay từ trước lúc chiếm hữu được lãnh thổ đối phương, Tổng kế hoạch Đông của Đức đã vạch kế hoạch phân loại và Đức hoá những vùng lãnh thổ phía đông: những lãnh thổ được ưu tiên số một để Đức hoá là những khu vực phì nhiêu giàu sang của Liên Xô như tỉnh Leningrad, bán hòn đảo Crimea, tỉnh Kherson (cửa sông Dnepr), khu vực Biển Đen, khu vực Memel – Narv (Bắc Belarus và vùng Baltic)… Kế hoạch Đức hoá gồm có việc đưa những người dân Đức đến định cư và tiêu diệt, xua đuổi dân bản địa Slav một cách có khối mạng lưới hệ thống: Cục những lãnh thổ phía đông của SS trực thuộc Heinrich Himmler đã lập kế hoạch xua đuổi và tiêu diệt khoảng chừng 50 triệu dân địa phương trong vòng 30 năm, số còn sót lại để làm nhân công nô lệ cho 10 triệu người Đức sẽ di cư đến.

Tại Belarus cũng như tại Ba Lan dưới nhiều nguyên nhân, dân số bị chết lên đến mức tỷ suất 1/6 đến 1/5 dân số trước trận chiến tranh là hệ quả trực tiếp của chủ trương này.

Khi Đức tiến công, đã có những dân tộc bản địa bất mãn với cơ quan ban ngành thường trực Xô Viết như người Chechen và người Thổ tại Kavkaz, người Tartar ở Crimea, những dân tộc bản địa tại Baltic bị Liên Xô xâm lược năm 1940, người Kozak tại Ukraina và vùng sông Đông và những dân tộc bản địa chống Xô Viết khác đã vui mừng nghênh đón quân Đức như những người dân giải phóng. Người thuộc những nước vùng Baltic uy tín nhất thì được tham gia những lực lượng Waffen-SS Đức, những dân tộc bản địa thiểu số như người Kozak thì tham gia lực lượng Don Cossack (Kozak sông Đông), còn những tù binh người Ukraina và Nga có tinh thần chống Xô Viết thì được biên chế trong Quân đội Giải phóng nước Nga-RNNA do tướng Andrei Vlasov chỉ huy. Sau khi trận chiến tranh kết thúc, cơ quan ban ngành thường trực Xô Viết đã trục xuất những dân tộc bản địa này khỏi lãnh thổ châu Âu của Liên Xô và buộc họ di cư đến vùng Trung Á.

Đối với tù binh Xô Viết cách đối xử cũng là tiêu diệt từ từ một cách có khối mạng lưới hệ thống, chỉ một bộ phận rất nhỏ tù binh Xô Viết để tìm cách tồn tại đã gia nhập Quân đội giải phóng Nga của trung tướng Xô Viết đã đầu hàng Andrey Andreyevich Vlasov còn những tù binh còn sót lại bị lao động khổ sai với cường độ huỷ diệt trong những trại triệu tập và bị hành quyết thường kỳ. Trong số 5,5 triệu binh sỹ hoặc thường dân Xô Viết bị quân Đức bắt, đã có 3,5 triệu người chết trong những trại triệu tập của Đức Quốc xã.

Sự tàn bạo của Đức Quốc xã riêng với lãnh thổ bị chiếm đóng đã đẩy người Nga đến chỗ chết nên đó là nguyên nhân để link họ chống lại cơ quan ban ngành thường trực chiếm đóng. Một số lực lượng trước kia căm thù Xô Viết cũng tạm gác lại xích míc để đấu tranh chống lại quân Đức. Sự tàn ác của quân Đức đã làm ngày càng tăng trào lưu du kích, kháng chiến trong những vùng bị chiếm và là một nguyên tự tạo tâm ý cho nhiều binh sĩ Hồng quân thà chiến đấu đến cùng chứ quyết không chịu bị bắt làm tù binh.

Chiến cuộc năm 1942

Từ trận phản công tại Moskva đến tháng bốn năm 1942 quân Đội Xô Viết trong thời điểm tạm thời giành được quyền dữ thế chủ động và đã tiến công trên khắp những mặt trận. Quân Đức nên phải phòng ngự kế hoạch để sẵn sàng sẵn sàng lại một cách kỹ lưỡng cho trận chiến tranh lâu bền hơn và quân Đức đã phòng ngự thành công xuất sắc để chờ đến ngày hè năm 1942. Các cuộc tiến công của Xô Viết trong thời hạn này còn có đẩy lùi quân Đức tuy nhiên với tổn thất rất rộng và kết quả rất hạn chế: gần như thể không tạo nên đột biến trên mặt trận, Hồng quân chỉ tiến xa một cách tương đối tại hướng Kharkov của phương diện quân tây-nam và hướng Rostov tại phương diện quân Nam và Hồng quân cũng không đạt được một trận thắng lớn nào đánh tiêu diệt riêng với quân Đức phòng ngự.

Đến tháng bốn năm 1942 chiến tuyến cơ bản ổn định tại tuyến Leningrad – Rzhev – Viazma – Oryol – Kursk – Kharkov – Rostov – Crimea trong số đó khúc lồi Rzhev – Viazma chỉ cách Moskva khoảng chừng 150 km vẫn luôn là hiểm hoạ tạo bàn đạp cho quân Đức tiến công Moskva lần nữa.

Mùa hạ 1942 là thời gian để tác chiến thuận tiện, hai bên sẵn sàng sẵn sàng cho những trận đánh nhau to sắp tới đây và Đức Quốc xã đã và đang lôi kéo xong lực lượng để giành lại quyền dữ thế chủ động tiến công kế hoạch.

Kế hoạch tiến công 1942 của Đức

Tuy Kế hoạch Barbarossa bị đổ vỡ hoàn toàn nhưng giới cầm quyền Đức Quốc xã vẫn còn đấy nhiều tiềm năng lớn. Việc những nước liên minh Anh, Mỹ không mở mặt trận thứ hai theo như thỏa thuận hợp tác ngày một tháng 1 năm 1942 tại Washington đã làm cho quân đội Đức Quốc xã tự do điều động hơn 50 sư đoàn từ nước Đức, từ Pháp, Bỉ, Hà Lan và Đông Âu sang mặt trận Xô-Đức; chỉ để lại ở Tây Âu, Nam Âu, Bắc Phi và nước Đức không thật 20% quân số.[58][59] Đến tháng 5 năm 1942, trên mặt trận Xô-Đức kéo dãn từ biển Barents đến biển Đen, quân đội Đức Quốc xã đã Phục hồi lại được ưu thế về quân số và phương tiện đi lại gồm 217 sư đoàn, 20 lữ đoàn với 6,2 triệu quân. Trong số đó có 178 sư đoàn, 8 lữ đoàn và 4 tập đoàn lớn lớn quân không quân người Đức; 81 vạn quân thuộc những nước liên minh của Đức. Đạo quân khổng lồ này vẫn vẫn đang còn 3.230 xe tăng, gần 57.000 khẩu súng và súng cối, hơn 3.400 máy bay chiến đấu.

Adolf Hitler và bộ chỉ huy tối cao Đức quyết định hành động trước hết nên phải làm Liên Xô suy yếu bằng phương pháp chiếm những vùng quan trọng sống còn về kinh tế tài chính và nhân lực. Bộ Tổng tư lệnh quân đội Đức Quốc xã vạch kế hoạch mới để tiếp tục tiến công Liên Xô với mật danh Kế hoạch Xanh, sử dụng 102 sư đoàn tiến công trên vùng thảo nguyên miền Nam Liên Xô, bổ đôi mặt trận Xô Đức, cắt đứt và lấn chiếm những mỏ dầu ở Baku, lấn chiếm vựa lúa mỳ ở hạ lưu sông Volga và vùng Kuban. Đây là nỗ lực kế hoạch quân sự chiến lược của nước Đức Quốc xã với tiềm năng làm cho Nhà nước Xô Viết vừa thất bại về quân sự chiến lược, vừa suy yếu nghiêm trọng về tiềm lực kinh tế tài chính, tiến tới tiêu diệt Liên Xô.[60][61]

Tháng 4 năm 1942, Đại bản doanh của Hitler đã ra bản huấn thị số 41 quy định đòn tiến công chính của quân Đức ngày hè 1942 là nhằm mục đích vào mặt trận tây-nam Liên Xô. Mục tiêu là vùng sông Đông và Kavkaz – những TT sản xuất lương thực và dầu mỏ quan trọng của Liên Xô. Nếu tiềm năng trên thành công xuất sắc, quân Đức sẽ triển khai lực lượng lên phía bắc đánh vu hồi Moskva, triển khai lực lượng xuống phía nam chiếm toàn vùng Krym. Theo kế hoạch của Đức Quốc xã đòn tiến công sẽ trình làng tại cánh nam mặt trận Xô – Đức đánh vào hai phương diện quân tây-nam và phương diện quân Nam của Xô Viết để thực thi hai trách nhiệm kế hoạch:

Diễn biến chiến sự tại khu vực Voronezh – Vorosilovgrad từ thời điểm tháng 5 đến tháng 7 năm 1942

Để thực thi những kế hoạch kế hoạch này phía Đức ra lệnh phòng ngự kế hoạch tích cực tại toàn bộ những mặt trận khác tại cánh bắc và TT mặt trận Xô – Đức, dồn lực lượng nòng cốt xuống phía nam. Tại cánh nam mặt trận Bộ tư lệnh tối cao Đức cải tổ chỉ huy: bãi bỏ cụm tập đoàn lớn lớn quân Nam từ hồi đầu trận chiến tranh và xây dựng hai cụm tập đoàn lớn lớn quân mới là “cụm tập đoàn lớn lớn quân A” để tiến công chiến dịch Kavkaz gồm có tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 1, số 4 và hai tập đoàn lớn lớn quân dã chiến của Đức số 11 và 17, tập đoàn lớn lớn quân số 8 của Ý, cụm này do thống chế Wilhelm List chỉ huy. Để thực thi trách nhiệm tiến công về phía sông Đông và sông Volga Đức cho xây dựng “cụm tập đoàn lớn lớn quân B” gồm tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 (cuối thời gian tháng 7 được điều từ cụm A sang), hai tập đoàn lớn lớn quân dã chiến số 2 và số 6 của Đức, tập đoàn lớn lớn quân số 2 của Hungary sau này còn có thêm tập đoàn lớn lớn quân số 3 và 4 của Romania, cụm này do thống chế Fedor Von Bock được điều chuyển từ cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm về chỉ huy.

Đến thời điểm đầu tháng 6 năm 1942 những việc triển khai lực lượng về phía nam của Đức đã cơ bản hoàn thành xong.

Kế hoạch tiến công miền nam Liên Xô của Bộ tư lệnh tối cao Đức Quốc xã chứa được nhiều yếu tố chủ quan và quân Đức đã hành vi trái với nguyên tắc triệu tập binh sĩ của nghệ thuật và thẩm mỹ và làm đẹp quân sự chiến lược: quân Đức thực hành thực tiễn tiến công theo hai hướng tách rời nhau rất xa là yếu tố kiện để bị đối phương vây hãm tiêu diệt sau này. Các tướng lĩnh Đức đã chú ý Hitler nhưng ý kiến này đang không được Führer đồng ý.

Kế hoạch 1942 của Hồng quân

Đầu tháng 3 sau những thắng lợi trong thời điểm tạm thời trong quy trình tiến công thời điểm đầu xuân mới 1942, tại Bộ tổng tư lệnh tối cao Xô Viết đã có sự chủ quan và nhìn nhận thấp, quá đơn thuần và giản dị về quân đội Đức một đối thủ cạnh tranh cạnh tranh đầy bản lĩnh, kỷ luật, nguy hiểm cho tới ngày ở đầu cuối và luôn tiềm ẩn sự bùng phát không thể ngờ. Trong khi Bộ tổng tham mưu đứng đầu là Tổng tham mưu trưởng Boris Mikhailovich Shaposhnikov cùng phó tổng tư lệnh tối cao G.K Zhukov có quan điểm thận trọng, đề xuất kiến nghị trong thời gian ngày hè 1942 chỉ tiến công tại khúc lồi Rzhev – Viazma còn trên toàn mặt trận sẽ phòng ngự kế hoạch để tích luỹ lực lượng dự bị còn đang rất thiếu của quân đội Xô Viết. Nhưng Tổng tư lệnh tối cao Stalin muốn tiến công trên toàn mặt trận để vượt mặt quân đội Đức ngay trong năm 1942 và ý kiến ở đầu cuối của Tổng tư lệnh tối cao đã tạo nên kế hoạch kế hoạch của Hồng quân trong năm này. Đó là tổng tiến công trên toàn tuyến mặt trận tại Crimea, Leningrad, Rzhev, Demiansk, Smolensk, Lgov – Kursk. Đồng thời Bộ tư lệnh tối cao và Bộ Tổng tham mưu đều nhất trí rằng hướng hoạt động và sinh hoạt giải trí chủ yếu của quân Đức trong năm 1942 sẽ vẫn là tại khu vực TT mặt trận trên hướng Moskva. Lãnh đạo quân sự chiến lược Xô Viết cũng không sở hữu và nhận được tin tức tình báo gì chú ý sự triệu tập binh sĩ lớn của Quân đội Đức tại cánh nam mặt trận.

Do đó kế hoạch kế hoạch 1942 của Xô Viết được hiện thực hoá bằng hàng loạt những trận tiến công của quân đội Xô Viết cho tới tháng 6 năm 1942 như những chiến dịch Demiansk, chiến dịch Krym-Sevastopol (1941-1942) và chiến dịch Barvenkovo-Lozovaya… Do thiếu sự hiểu biết thiết yếu và chủ quan về đối thủ cạnh tranh cạnh tranh, lại không còn lực lượng dự bị cho tham vọng quá rộng, những chiến dịch tiến công đầu hè 1942 của quân đội Xô Viết đều đã thất bại: hoặc thương vong quá rộng mà không đạt được kết quả như tại khúc lồi Rzhev-Viazma và tại Demiansk, hoặc bị quân Đức phản công đánh tan như chiến dịch Crimea và Kharkov. Và do Dự kiến sai hướng hoạt động và sinh hoạt giải trí của quân địch nên lúc quân Đức tiến công quy mô lớn tại cánh nam mặt trận ngày hè 1942 thì tại đó Hồng quân lại không còn lực lượng dự bị để đối phó, kết quả là quân Đức tiến công được rất xa chiếm hữu được vùng lãnh thổ rất to lớn.

Đức tiến công tại cánh nam mặt trận
Xem rõ ràng Chiến dịch Barvenkovo-Lozovaya, Chiến dịch Krym-Sevastopol (1941-1942), Chiến dịch Voronezh (1942), Chiến dịch Kavkaz, chiến dịch Blau.

Cuộc tiến công ngày hè của Đức được mào đầu bằng hai thắng lợi lớn trước quân đội Xô Viết Chiến dịch Krym-Sevastopol (1941-1942) và chiến dịch Barvenkovo-Lozovaya.

Chiến dịch Krym-Sevastopol (1941-1942): ngay từ thời điểm tháng giêng 1942 Quân đội Xô Viết tại Bán hòn đảo Taman từ phía Kavkaz đổ xô sang bán hòn đảo Kerch của Crimea ba tập đoàn lớn lớn quân và xây dựng phương diện quân Crimea tư lệnh trung tướng D.T. Kozlov để giải cứu thành phố Sevastopol hiện giờ đang bị Đức vây hãm. Trong 3 tháng phương diện quân này ba lần tiến công về phía Sevastopol nhưng đều bị chặn lại và phải chuyển sang phòng ngự. Ngày 8 tháng 5 tập đoàn lớn lớn quân 11 Đức tại Crimea của đại tướng Erich von Manstein với lực lượng thấp hơn, phát hiện khuyết điểm trong phòng ngự của đối phương tại cánh nam giáp biển đã nhất quyết dữ thế chủ động tiến công và sau 12 ngày đã đánh tan phương diện quân Crimea, buộc Hồng quân phải bỏ Kerch, tháo chạy vội vã sang bán hòn đảo Taman. Quân Đức bắt 11 vạn tù binh và toàn bộ vũ khí khí tài của Hồng quân. Trận đánh này đã thể hiện rõ ràng tài năng cầm quân của Manstein, một trong những vị chỉ huy tinh luyện của Đức Quốc xã. Vì thất bại của phương diện quân Crimea, đến 4 tháng 7 năm 1942, Sevastopol đã thất thủ sau gần 1 năm cố thủ.

Hồng quân bị bắt tại chiến dịch Kharkov

Chiến dịch Barvenkovo-Lozovaya: là thắng lợi lớn của tập đoàn lớn lớn quân số 6 tư lệnh đại tướng Friedrich Paulus phối hợp cùng tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 1 của Paul Ludwig Ewald von Kleist chống lại phương diện quân tây-nam do nguyên soái Liên Xô Semyon Konstantinovich Timoshenko chỉ huy. Ngày 12 tháng 5 năm 1942, không hề biết gì về lực lượng lớn của Đức triệu tập tại cánh nam mặt trận, Hồng quân tổ chức triển khai chiến dịch lớn Kharkov, phương diện quân tây-nam tiến công hai mũi về phía thành phố Kharkov. Sau 4 đến 5 ngày tiến công Hồng quân đã tiến sâu được 50 – 60 km tại mũi tiến công chính. Ngày 17 tháng 5 tập đoàn lớn lớn quân số 6 Đức tiến công mãnh liệt vào sườn phải và cánh quân Kleist đánh vào sườn trái mũi tiến công chính của Hồng quân. Ngày 23 tập đoàn lớn lớn quân số 6 và cánh quân Kleist đã gặp nhau tại khu vực bàn đạp Barvenkovo đã vây hãm chặt mũi tiến công chính của Hồng quân, đồng thời tập đoàn lớn lớn quân số 6 Đức cũng vây hãm được mũi tiến công thứ hai của đối phương. Ngày 29 tháng 5 toàn bộ lực lượng tiến công của phương diện quân tây-nam đã biết thành tiêu diệt gọn với tổn thất khoảng chừng 20 vạn binh sĩ và vũ khí, khí tài.

Các trận Crimea và Kharkov là những thắng lợi rất rộng thứ nhất của Đức trong năm 1942 mở đầu cho đợt tiến công ngày hè của quân đội Đức.

Chiến dịch Kavkaz

Sau những thắng lợi tại Crimea và Kharkov, quân đội Đức tổ chức triển khai tổng tiến công quy mô rất rộng tại phía nam mặt trận. Đầu tiên là chiến dịch Voronezh thời điểm đầu tháng 7 phá tung trận tuyến sông Đông của Hồng quân tiếp theo đó cụm tập đoàn lớn lớn quân B của Đức triển khai tiến công tại trung lưu sông Đông theo phía phía đông về phía sông Volga để chiếm Stalingrad và tiếp theo đó là trận Stalingrad nổi tiếng.

Thiếu tá A. G. Yeryomenko, Chỉ huy Trung đoàn bộ binh 220, Sư đoàn bộ binh 4 đứng vị trí số 1 đội hình phản công của Hồng quân tại thành phố Voroshilovgrad ngày 12 tháng 6 năm 1942

Còn cụm tập đoàn lớn lớn quân A từ 25 tháng 7 lấy bàn đạp là hạ lưu sông Đông từ khu vực Rostov tiến công phương diện quân Nam Xô Viết theo phía phía đông – nam và tiếp theo đó theo phía phía nam tràn vào Bắc Kavkaz và tiến đến dãy núi Kavkaz theo kế hoạch phải chiếm hữu được những đèo ngang để đột phá tới biển Kaspi chiếm Baku và để đánh thông ra bờ biển đen.

Chiến dịch này mang mật danh của Đức là chiến dịch Edelweiss theo ý đồ của Bộ tổng tư lệnh tối cao Đức đây phải là hành vi quân sự chiến lược có vai trò kế hoạch số 1 của chiến cuộc ngày hè năm 1942. Nhưng do sự chỉ huy kế hoạch thiếu nhất quán của Hitler và quan trọng hơn hết quân Đức đã nhìn nhận sai lực lượng của tớ và đối phương nên chiến dịch này trong quy trình thực thi đang không hề sẽ là ưu tiên số 1 của Bộ tổng tư lệnh tối cao Đức, lực lượng của nó được đưa sang hướng mặt trận Stalingrad là phía phụ trợ nay thành hướng nòng cốt. Chiến dịch bế tắc trong tiến công vào những tiềm năng chính và ở đầu cuối trong năm 1943 khi quân đội Xô Viết phản công quân Đức phải rút lui khỏi Kavkaz mà không rình rập đe dọa được gì cho nguồn dầu lửa Kavkaz của Liên Xô và những tiềm năng chính trị của chiến dịch cũng không hoàn thành xong.

Cuộc tiến công ban đầu của chiến dịch kavkaz của Đức rất thuận tiện. Tại phía nam mặt trận Xô – Đức hoá ra không hề có lực lượng dự bị nào đáng kể của quân đội Xô Viết, và điều đặc biệt quan trọng địa hình ở đấy là những thảo nguyên to lớn rất thưa dân của những tỉnh Stavropol và Krasnodar và Kuban rất thuận tiện cho những tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 1 và số 4 của Đức tiến công cơ động. Vào cuối thời gian tháng 7 Hitler ra lệnh điều tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 sang cụm B để tăng cường tiến công Stalingrad, tuy mất một nửa số xe tăng nhưng vận tốc tiến công của Đức cũng vẫn rất cao: trong vòng một tháng đến cuối thời gian tháng 8 quân Đức chiếm một vùng rất to lớn dài rộng hàng 500 – 600 km. Quân đội Xô Viết tại mặt trận này hoàn toàn không còn tuyến phòng thủ nào và Hồng quân cũng không định lập tuyến cố thủ đánh nhau với xe tăng Đức trên thảo nguyên: quân Đức như đi vào chỗ không người, Hồng quân chỉ nỗ lực dùng những cty kỵ binh cơ động nhẹ tập kích những cơ cấu tổ chức triển khai phục vụ hầu cần của Đức để cản vận tốc tiến công của quân Đức và cũng không còn cty lớn nào của Xô Viết bị tiêu diệt.

Pháo binh Đức bắn phá những vị trí của quân đội Liên Xô trên dãy Kavkaz

Bộ tổng tư lệnh tối cao Hồng quân đã chọn tuyến cố thủ rất xa về phía nam tại tuyến sông Terech trải qua Chesnia ngày này, tựa sống lưng vào dãy núi lớn Kavkaz với những vị trí căn cứ điểm tựa đó đó là Makhachkala, Groznyi và Orzhonikidze. Các cty Xô Viết trật tự kéo về tuyến sông Terech, Hồng quân chốt chặn toàn bộ những đèo ngang qua dãy núi lớn Kavkaz đón đợi quân Đức. Khi đã sở hữu hết vùng thảo nguyên và đồng bằng Bắc Kavkaz, đụng phải tuyến Terech quân Đức đã đình trệ và không còn cách gì xuyên phá được tuyến phòng thủ của phương diện quân Ngoại Kavkaz Xô Viết của tư lệnh đại tướng Ivan Vladimirovich Tiulenev. Mọi nỗ lực của Đức nhằm mục đích xuyên phá tới biển Kaspi hoặc đánh thông ra bờ Biển Đen đều thất bại: ở đây xe tăng – thiết giáp vô dụng vì bị kẹt Một trong những ngọn núi, quân số đông cũng không còn đủ diện tích s quy hoạnh để triển khai, trong lúc kỹ năng của cục binh sơn cước người bản địa của Xô Viết vượt xa đối phương. Chiến dịch Kavkaz của Đức đã bế tắc, chiến tuyến bình ổn tại tuyến Novorossisk – hướng đông bắc Tuapse – đèo Marukh – Elbrus – Nalchik – Mozdok…

Tháng 1 năm 1943, khi có rủi ro không mong muốn tiềm ẩn tiềm ẩn bị vây chặt tại Kavkaz, quân Đức tại đây đã khởi đầu rút bỏ hầu hết lãnh thổ Kavkaz rút lui về cố thủ bán hòn đảo Taman lập “phòng tuyến xanh” tại đây. Giữa tháng 9 năm 1943 Hồng quân chọc thủng “phòng tuyến xanh” chiếm Novorossisk, quân Đức rút hết về bán hòn đảo Crimea.

Sau này còn có nhiều ý kiến nhận định rằng tại Kavkaz quân Đức thất bại vì phải chia bớt lực lượng cho hướng Stalingrad của cụm tập đoàn lớn lớn quân B. Nhưng trên thực tiễn xe tăng, thiết giáp Đức và quân số chỉ có ý nghĩa khi tiến công trên đồng bằng bắc Kavkaz. Khi tiếp cận dãy núi Kavkaz, những lực lượng này sẽ không còn hề hiệu suất cao nữa, quân Đức chỉ hoàn toàn có thể tiến công minh bộ binh leo chậm rãi trên những sườn núi hẹp và dốc. Với lợi thế địa hình, quân phòng thủ Xô Viết rất bình tĩnh, tự tin bẻ gãy mọi nỗ lực đột phá của quân Đức. Về thực ra, lấn chiếm Kavkaz là trách nhiệm quá cao riêng với Bộ tổng tư lệnh tối cao của Hitler, kể cả khi Đức triệu tập mọi lực lượng vào đây.

Ngay trước và sau khi Đức tiến công Kavkaz, Stalin để đề phòng sự nổi dậy theo quân Đức tại hậu tuyến Xô Viết của một số trong những tộc người thiểu số chống Xô Viết như người Thổ và người Chechens Kavkaz, người Tartar Crimea, nên đã ra lệnh di cư cưỡng bức những tộc người này sang Trung Á, chỉ với sau khi Stalin chết họ mới trở lại quê nhà bản quán. Các yếu tố sắc tộc này luôn nóng giãy cho Liên Xô và Nga sau này và cũng là một nguyên nhân gây xích míc sắc tộc thâm thúy, tạo ra cuộc trận chiến tranh Nga – Chesnia vào thời gian cuối thế kỷ XX.

Trận Stalingrad

Sơ đồ phản công Stalingrad

Từ 22 tháng 6 đến 6 tháng 7 năm 1942 quân Đức mở đầu tiến công lớn tại phía nam mặt trận bằng trận Voronezh: tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 của Hermann Hoth đánh tan và đẩy lùi lực lượng của phương diện quân tây-nam và phương diện quân Voronezh, chiếm Voronezh. Quân Đức đã đánh thủng được phòng tuyến Sông Đông của quân đội Xô Viết tiến đến bờ sông Đông vô hiệu được mối nguy hiểm bị Hồng quân đánh vào sườn trái từ bàn đạp này.

Bắt đầu từ trên thời điểm đầu tháng 7 năm 1942 cụm tập đoàn lớn lớn quân B của Đức với lực lượng nòng cốt là tập đoàn lớn lớn quân dã chiến số 6 của đại tướng Paulus tăng trưởng tiến công ào ạt tại vùng trung lưu Sông Đông về phía đông hàng trăm km hướng tới phía sông Volga. Ngày 17 tháng 7 năm 1942 những cty tiên phong của Tập đoàn quân số 6 Đức đã giao chiến với những cty phòng thủ Stalingrad tại tuyến phòng thủ sông Chir và sông Shimla trận đánh lớn số 1 trong lịch sử những trận chiến khởi đầu. Ban đầu phía Đức chỉ có 13 sư đoàn với 27 vạn quân, đến đỉnh điểm trận đánh Đức đã lôi kéo vào đây 80 sư đoàn với trên 1 triệu quân, phía Liên Xô cũng điều quân dự bị đến, mặt trận Stalingrad trở thành trọng tâm của mặt trận: có trên 2,3 triệu quân cả hai bên tham chiến vào lúc cao điểm, quy mô vượt cả trận Moskva.

Lại một lần nữa người Nga lôi kéo “Tổ quốc lâm nguy”. Một mặt Bộ tổng chỉ huy Xô Viết liên tục ném thêm những cty mới xây dựng vào chiến đấu để hãm đà tiến công của địch, mặt khác vận dụng mệnh lệnh “Không lùi một bước”. Các công tác thao tác Đảng và chính trị được thi hành tại chiến hào để nâng cao tinh thần cho binh sĩ và kỷ luật được siết chặt: bất kể một chiến sỹ, sĩ quan nào tự ý rút lui mà không còn mệnh lệnh hoặc văn bản công vụ đều bị bắt giữ hoặc xử bắn ngay tại trận.

Để ngăn ngừa tập đoàn lớn lớn quân số 6 của địch đang tiến đến Stalingrad từ phía tây và tây-bắc, phía Xô Viết cho xây dựng Phương diện quân Stalingrad từ (28 tháng 9 thay tên thành phương diện quân Sông Đông) gồm 3 tập đoàn lớn lớn quân 21, 62, 63. Để chống lại tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 của Đức tiến công từ phía nam và tây-nam Hồng quân cho xây dựng phương diện quân Đông Nam (từ 28 tháng 9 thay tên thành phương diện quân Stalingrad) gồm những tập đoàn lớn lớn quân 51, 57, 64. Hai phương diện quân Xô Viết này vừa chống đỡ và lùi dần về phía thành phố ngăn không cho quân Đức ào tới bờ sông Volga.

Trong thời hạn từ lúc cuối thời gian tháng 7 đến cuối thời gian tháng 9, chiến sự đặc biệt quan trọng ác liệt và đẫm máu cả trên mặt đất và trên không: cả hai bên đã chiến đấu rất là dũng cảm và quên mình. Quân Đức một mặt theo lệnh của Führer (Lãnh tụ, tức Hitler) phải chiếm bằng được thành phố mang tên Stalin hình tượng của quân thù, mặt khác họ hiểu được vai trò phải chiếm thành phố làm chỗ trú chân cho ngày đông đang tới gần. Quân Đức tiến công rất mãnh liệt và dũng cảm. Quân đội Xô Viết cũng tử thủ rất anh hùng và kiên cường vì họ đã được lệnh giữ thành phố bằng mọi thủ đoạn, bởi mất Stalingrad thì coi như mất toàn bộ miền Nam nước Nga. Cuộc chiến ở đấy là đỉnh điểm không khoan nhượng, cả hai bên đều khước từ bắt tù binh.

Tù binh Đức và những nước liên minh phe Trục Quân đội Liên Xô bị bắt trong Trận Stalingrad, 1942

Ngày 23 tháng 8 sau khi tập đoàn lớn lớn quân 6 Đức đột phá được tới bờ sông Volga ở phía bắc thành phố, tình thế của quân phòng thủ tưởng như hết kỳ vọng. Họ đã biết thành vây hãm toàn bộ những phía, mà sau sống lưng là sông lớn Volga nhưng tập đoàn lớn lớn quân 62 và 64 Hồng quân vẫn tại vị, hơn thế nữa bắt nguồn từ thời gian giữa tháng 9 quân Đức đã đi được vào thành phố, quân đội Xô Viết tiếp tục phòng thủ quên mình trong thành phố. Từng ngôi nhà, từng tầng hầm dưới đất để chiếm hữu được đều phải đánh nhau đẫm máu giành đi giật lại nhiều lần, những bên giành giật từng tấc đất. Đồng thời Liên Xô liên tục tiếp viện cho quân phòng thủ từ phía Volga: những cty liên tục được đưa vào chiến đấu, mặc dầu vượt sông vào thành phố đi liền với thương vong rất rộng. Trong trận đánh phòng thủ Stalingrad, nổi trội nhất là tập đoàn lớn lớn quân 62 – Tư lệnh: Trung tướng Vasily Ivanovich Chuikov của phương diện quân Stalingrad. Đơn vị này đã tại vị trong thành phố xen kẽ với quân Đức, bảo vệ từng căn phòng, từng góc phố đã biết thành hoàn toàn phá huỷ. Ngày 15 tháng 10 quân Đức ngay trong thành phố đột phá tới sông Volga tại phía nam nhà máy sản xuất Baricada, nhưng cũng chính vào thời gian hiện nay sức mạnh tiến công của tập đoàn lớn lớn quân 6 đang không còn sạch. Chiến sự đi vào ổn định – quân Đức đã đi quá xa nguồn tiếp tế của tớ và việc đánh nhau trong thành phố đã làm quân Đức đã mất hết lợi thế tiến công cơ động và hoả lực.

Việc lấn chiếm thành phố vẫn tiếp tục cho tới 18 tháng 11 năm 1942 nhưng không thành công xuất sắc. Mùa đông khắc nghiệt của nước Nga đã tới, quân Đức đã biết thành sa lầy – họ không thể chiếm thành phố mà ngày đông đã tới, với lại họ ở quá xa những lực lượng tiếp ứng của tớ. Tình hình quân Đức thực sự đã nguy ngập chí ít thì cũng báo hiệu cái gì đó như ngày đông năm 1941.

Trong khi phía Đức đang sa lầy trong việc chiếm thành phố thì Hồng quân đã triệu tập một lực lượng lớn sẵn sàng phản công. Kế hoạch tiến công đã được Bộ tổng tư lệnh quân đội Xô Viết soạn thảo kỹ lưỡng có tính đến những kinh nghiệm tay nghề xương máu trong hơn một năm thất thế của quân đội Xô Viết. Trong việc soạn thảo kế hoạch này còn có dấu ấn thành viên rất rộng của Đại tướng Georgi Konstantinovich Zhukov và thượng tướng Aleksandr Mikhailovich Vasilevsky. Và lần này, cũng như ngày đông 1941 trong trận phản công tại Moskva, những lực lượng nòng cốt để phản công lại là những sư đoàn mới tinh, giàu sức sống của những quân khu Siberia và Viễn Đông được điều tới. Ngày 19 tháng 11 năm 1942, quân đội Xô viết tổng phản công minh hai mũi thọc sâu bằng xe tăng phối hợp cùng bộ binh cơ giới đánh vào hai sườn của tập đoàn lớn lớn quân số 6 của Paulus. Việc lựa chọn điểm đột kích cũng rất hợp lý: đánh vào những vị trí bố phòng của những cty Hungary, Ý và Romania là những cty có sức chiến đấu và tinh thần kém xa so với quân Đức. Chỉ sau 3 đến 4 ngày tiến công, những lực lượng Xô Viết đã gặp nhau tại khu vực Kalach và đã hợp vây hoàn toàn tập đoàn lớn lớn quân này. Có khoảng chừng 330.000 quân Đức của 22 sư đoàn thuộc tập đoàn lớn lớn quân số 6 và một phần tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 của Đức đã rơi vào vòng vây siết chặt.

Xác xe tăng Đức bị tiêu diệt trên mặt trận Stalingrad

Đồng thời với vòng vây phía trong, quân đội Xô Viết cũng tiến nhanh về phía tây và tây-nam để xây dựng luôn vòng vây phía ngoài sẵn sàng đánh quân giải cứu. Adolf Hitler ra lệnh cho tư lệnh cụm tập đoàn lớn lớn quân “Sông Đông” mới xây dựng của Thống chế Erich von Manstein, bằng mọi cách giải vây cho tập đoàn lớn lớn quân số 6. Mọi nỗ lực giải vây của Bộ chỉ huy Đức đều thất bại. Các mũi xe tăng Đức gặp phải vòng vây bên phía ngoài rất rắn chắc và linh hoạt của đối phương và đang không thể gặp được quân bị vây dù chỉ từ cách 40–45 km, đồng thời Liên Xô phát động những chiến dịch tiến công tại những mặt trận khác để thu hút lực lượng dự bị của Đức. Phía bên trong vòng vây, tập đoàn lớn lớn quân số 6 của quân Đức đã từ chối tối hậu thư đầu hàng, tuy kháng cự dũng cảm nhưng thiếu tiếp tế, bị cô lập, lại bị đối phương chia cắt thành hai phần không liên lạc được với nhau nên sức yếu dần bị tiêu diệt gần hết. Đến 2 tháng 2 năm 1943 bộ phận còn sót lại đã đầu hàng. Hơn 20 vạn lính Đức tử trận chỉ trong một tháng ở đầu cuối của trận đánh, Thống chế Paulus và gần 10 vạn lính Đức còn sót lại bị bắt làm tù binh.

Đây đã là bước ngoặt của trận chiến tranh: khoảng chừng một triệu quân Đức đã biết thành mất trong một trận đánh tiêu diệt lớn, những bộ phận còn sót lại của quân Đức vội vã tháo lui khỏi miền Kavkaz để tránh bị vây hãm. Không còn ai còn nghi ngờ vào thắng lợi ở đầu cuối của Liên Xô nữa.

Sau khi vây hãm và tiêu diệt được khối quân Đức tại Stalingrad cuộc tiến công của Hồng quân tăng trưởng thành tổng tiến công trên toàn mặt trận Xô – Đức trong hàng tháng đông – xuân 1942 – 1943. Lại một lần nữa quyền dữ thế chủ động tiến công kế hoạch lại về tay quân đội Xô Viết.

Năm 1943: Bước ngoặt của trận chiến tranh

Sau thất bại ở trận Stalingrad và phải rút quân khỏi Chiến dịch Kavkaz, tiềm năng vượt mặt Liên Xô của kế hoạch Blau hoàn toàn phá sản. Mặc dù vẫn duy trì ở mặt trận Xô-Đức 204 trong tổng số 298 sư đoàn nhưng chất lượng quân đội Đức Quốc xã không hề như trong năm 1941-1942. Thương vong đến hơn 3 triệu quân chỉ trong vòng 1 năm rưỡi đã lấy đi của quân đội này những cty thiện chiến cùng với một số trong những tướng lĩnh dày dạn kinh nghiệm tay nghề trận mạc như Walther von Reichenau, Carl-Heinrich von Stülpnagel, Eugen Ritter von Schobert, Friedrich Paulus. Chỉ tính riêng từ thời điểm tháng 1 đến tháng 3 năm 1943, thương vong của phe Đức ở Mặt trận phía đông lên tới 689.260 người, trong lúc chỉ tương hỗ update được 370.700 người. Trước tình hình đó, quân đội Đức Quốc xã đã phải điều động sang mặt trận Xô- Đức 68 sư đoàn không thuộc thành phần lục quân như không quân dã chiến, quân bảo vệ, quân dự bị và cả quân của những nước liên minh của Đức như Ý, Tây Ban Nha, Phần Lan, Rumania, Hungary.[62] Trong bản báo cáo ngày 9 tháng 3 năm 1943, Thượng tướng Heintz Guderian, Tổng thanh tra những lực lượng xe tăng Đức đã viết: “Tiếc rằng hiện giờ, toàn bộ chúng ta không hề một sư đoàn nào có khá đầy đủ sức chiến đấu”..

Bước sang năm 1943, tổng động viên được Đức tăng cường, thậm chí còn cả những người dân trên 50 tuổi cũng trở nên gọi vào quân đội. Vào ngày hè năm 1943, quân số quân đội Đức Quốc xã tại mặt trận phía đông đã là 4,8 triệu quân, chiếm 71% tổng quân số của quân đội Đức Quốc xã. Ngoài ra, quân đội những nước chư hầu của nước Đức Quốc xã cũng luôn có thể có 525.000 quân. Tổng số cty phía Đức trên mặt trận Xô – Đức tháng 6 năm 1943 có 232 sư đoàn, trên 54.000 pháo và súng cối, trên 5.800 xe tăng và pháo tiến công, gần 3.000 máy bay và 277 tàu chiến. Mặc dù đã rút nhiều lữ đoàn lớn từ Tây Âu, Đông Âu và ngay trong nước Đức để điều sang mặt trận phía đông nhưng quân đội Đức Quốc xã vẫn không thể nào đạt đến quân số như ngày thu năm 1942 trước thời gian trình làng trận Stalingrad.

Đến thời gian này, so sánh lực lượng đã nghiêng về phía Hồng Quân cả về số lượng lẫn chất lượng:

Quân số Hồng Quân không ngừng nghỉ được tăng cường. Nhờ dân số đông, lãnh thổ lớn, Liên Xô không gặp trở ngại vất vả trong việc lôi kéo thanh niên trong độ tuổi trách nhiệm và trách nhiệm quân sự chiến lược. Trong khi đó để duy trì quân số hàng triệu người cho trận chiến có vận tốc sát thương quá cao, Đức Quốc xã trong trong năm cuối trận chiến tranh đã phải mở rộng độ tuổi trách nhiệm và trách nhiệm quân sự chiến lược đến 45 tuổi. Và vào thời điểm cuối trận chiến tranh, Đức đang không hề đủ nhân lực phải lôi kéo cả thiếu niên đi chiến đấu. Điều này làm cho không những số lượng mà chất lượng binh sĩ của quân Đức trong trong năm cuối trận chiến tranh giảm sút rất trầm trọng.

Máy bay cường kích Il-2 của Liên Xô – trinh sát của những đoàn xe tăng Đức

Từ năm 1943 và về sau quân đội Xô Viết đã khác xa về chất so với trong năm đầu trận chiến tranh: Hồng quân có số lượng phần đông, trang bị tân tiến, trình độ tổ chức triển khai hoàn hảo nhất, kỷ luật và tinh thần chiến đấu rất cao. Những thay đổi về chất này đã đảm bảo bước ngoặt cho trận chiến tranh giành quyền làm chủ mặt trận về phía Hồng quân. Từ năm 1943 đến cuối trận chiến tranh, quân đội Xô Viết luôn chiến đấu trong thế mạnh áp hòn đảo riêng với quân Đức và tiến tới thắng lợi ở đầu cuối.

Trận Kursk

Xe tăng T-44 (Liên Xô) và xe tăng Panther (Con Báo) của Đức, những đối thủ cạnh tranh cạnh tranh xứng tầm trong Chiến tranh Xô- Đức

Sau trận Stalingrad và đợt tổng tiến công đông-xuân năm 1942 – 1943 của Xô Viết. Bộ chỉ huy tối cao Đức quyết định hành động ngày hè năm 1943 sẽ tổ chức triển khai trận đánh tiêu diệt khối nòng cốt lớn của Hồng quân để xoay chuyển tình thế giành lại thế dữ thế chủ động tiến công kế hoạch từ tay quân đội Xô Viết, chiến dịch được mang mật danh “Citadel” (Pháo đài). Phía Đức gửi gắm kỳ vọng thắng lợi của chiến dịch vào thời tiết ngày hè và nhiều chủng loại vũ khí lần thứ nhất ra trận: xe tăng “Con Báo”, “Con Cọp” và pháo tự hành diệt tăng “Ferdinand” (Con Voi) lần thứ nhất được sản xuất với hỏa lực và vỏ giáp vượt trội. Điểm quyết chiến là khu vực TT mặt trận tại vòng cung Kursk vì ở đây hình dạng chiến tuyến mặt trận rất thuận tiện cho một chiến dịch tiến công vây hãm: phòng tuyến của quân đội Xô Viết tạo thành một vòng cung lồi ăn sâu về phía quân Đức: có đáy vòng cung là đường nối 3 thành phố Oryol – Kursk – Belgorod. Thành phố Oryol (Орёл) ở phía bắc và Belgorod (Белгород) ở phía nam vòng cung và nằm trong tay quân Đức, còn Kursk (Kypck) là thành phố TT nằm trong tâm hậu phương quân phòng thủ Xô Viết. Quân Đức dự tính bằng hai mũi tiến công từ Belgorod và Oryol đánh thẳng đến Kursk cắt khúc lồi vòng cung Kursk, vây hãm và tiêu diệt số quân Xô Viết sắp xếp tại đây.

Bản đồ diễn biến chiến sự trận Kursk từ 4 tháng 7 đến 1 tháng 8 năm 1943

Các lực lượng quân Đức tại toàn mặt trận là 50 sư đoàn trong số đó có 15 sư đoàn xe tăng, tổng số khoảng chừng 95 vạn quân, 2.700 xe tăng, 10.000 pháo và súng cối, 2.050 máy bay. Đây là những cty xung kích mạnh nhất của Đức lúc đó triệu tập lại. Cánh nam mạnh hơn là mũi tiến công chính có 9 sư đoàn xe tăng thiện chiến và sung sức nhất của Đức trong số đó có 3 sư đoàn xe tăng SS – “Đầu lâu chết”, “Adolf Hitler” và “Đế chế”. Do những khúc mắc trong khâu sẵn sàng sẵn sàng nên kế hoạch tiến công đã biết thành lùi lại khoảng chừng 2 tháng và yếu tố bất thần đang không hề. Tình báo Xô Viết đã biết trước về ý định và thời gian tiến công và quân đội Xô Viết đã tích cực phòng bị.

Số lượng quân đội Xô Viết phòng ngự tại khu vực vòng cung Kursk lên đến mức khoảng chừng 1,2 triệu binh sĩ, 20.000 pháo và cối, 3.600 xe tăng và pháo tự hành, 2.370 máy bay. Ngoài ra còn tồn tại 700.000 binh sĩ và 2.000 xe tăng làm lực lượng dự bị. Các lực lượng bộ binh, pháo binh và không quân về phía Liên Xô đều vượt trội hơn về số lượng so với phía Đức, tuy nhiên về xe tăng thì quân Đức có nhiều xe tăng hạng nặng hơn.

Quân đội Xô Viết chủ trương dữ thế chủ động chuyển sang phòng ngự nhờ vào trận tuyến phòng thủ chống tăng có chiều sâu nhiều tầng nhiều lớp bẻ gãy và tiêu tốn mũi nhọn xe tăng thiết giáp của đối phương tiếp theo đó chuyển sang phản công. Để chống lại lực lượng tiến công của Đức phía Liên Xô đã biến vòng cung Kursk thành một trận địa phòng ngự chống tăng vô cùng kiên cố có nhiều tầng lớp có chiều sâu hơn 100 km dày đặc những vật cản, mìn chống tăng, hàng rào, mìn chống bộ binh và khối mạng lưới hệ thống liên hoàn những vị trí pháo chống tăng, bộ binh phòng ngự sắp xếp theo chiều sâu với nhiều tuyến chiến hào. Ngay phía sau là những tập đoàn lớn lớn quân xe tăng và bộ binh cơ giới làm trách nhiệm dự bị sẵn sàng cơ động trám lỗ bị quân địch chọc thủng.

Ngày 5 tháng 7 năm 1943 trận đánh khởi đầu: Ngay khi quân Đức còn đang sẵn sàng sẵn sàng tiến công, Hồng quân dùng pháo binh cấp tập phủ nguồn vào những vị trí bàn đạp tiến công của Đức. Đòn pháo binh phản sẵn sàng sẵn sàng này đã rất hiệu suất cao: quân Đức đã chịu tổn thất rất rộng và phải hoãn tiến công lại nhiều giờ và khi tiến công không hề độ sắc bén vốn có nữa.

Bộ binh cơ giới SS của Đức cùng Xe tăng Tiger tiến về Kursk. Xe tăng Tiger nặng 56 tấn với pháo 88mm có ưu thế hơn xe tăng hạng trung T-34 chỉ nặng 30 tấn và có pháo 76,2mm.

Cuộc tiến công của Đức tiếp theo này đã trình làng rất vất vả không hề sắc và nhọn xuyên phá như vốn có của quân đội Đức trước kia nữa. Trong 1 tuần ở cánh bắc của thống chế Kluge chỉ xâm nhập được vào trận địa địch 15–20 km và có chỗ còn bị đối phương phản công đánh bật trở lại. Tại cánh nam quân Đức sắc bén hơn nhưng cũng không tạo ra được đột phá. Sau 1 tuần cũng chỉ tiến sâu được 40–50 km. Cuộc chiến trình làng rất căng thẳng mệt mỏi trên mặt đất và trên không.

Ngày 11 tháng 7 hai phương diện quân Tây và Bryansk của quân đội Xô Viết khởi đầu phản công. Đây là những lực lượng phía bắc tiếp giáp với vòng cung Kursk đe doạ đánh vào sườn trái cánh quân Kluge, cánh Bắc của thống chế Kluge đã ngừng tiến công và chuyển sang phòng ngự. Để tạo đột phá cho chiến dịch và giải gánh nặng cho cánh bắc của thống chế Kluge, ngày 12 tháng 7 quân Đức tung toàn lực xe tăng thiết giáp còn sót lại vào trận tại cánh nam của thống chế Manstein. Xe tăng Đức đã chọc thủng được phòng thủ của phương diện quân của Vatutin và tiến lên phía bắc hướng tới Kursk. Đứng trước tình hình quân Đức chọc thủng phòng tuyến, cùng trong thời gian ngày Bộ chỉ huy Xô Viết quyết định hành động tung quân dự bị là tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 5 của tư lệnh: trung tướng Pavel Alekseyevich Rotmistrov và tập đoàn lớn lớn quân cận vệ số 5 của trung tướng Aleksey Semenovich Dzadov của phương diện quân Thảo nguyên vào chiến đấu để vô hiệu hoá mũi xe tăng đang định thọc sâu của quân Đức.

Các cty xe tăng hai bên lăn xả vào nhau tại làng Prokhorovka trận đánh trở thành trận đấu xe tăng lớn số 1 trong lịch sử trận chiến tranh của quả đât, trận đấu tăng này còn có tầm khoảng chừng 1.200 xe tăng và pháo tự hành diệt tăng của hai phía tham gia đánh nhau hỗn loạn. Đến cuối ngày phía Đức thiệt hại hơn 300 xe tăng và phía Liên Xô khoảng chừng 500 xe nhưng quân Đức đã kiệt sức không hề lực lượng dự bị để hoàn toàn có thể tăng trưởng tiến công được nữa. Hơn nữa vào thời gian hiện nay quân Đồng minh Anh – Mỹ đã đổ xô vào Ý, Hitler buộc phải rút bớt những lực lượng xe tăng sang mặt trận Ý và ra lệnh chấm hết tiến công tại vòng cung Kursk.

Đến thời gian hiện nay trận Kursk tuy chưa chấm hết nhưng phía Đức về cơ bản đã thất bại phải lui về phòng thủ từ bỏ tham vọng giành quyền dữ thế chủ động tiến công và vây hãm tiêu diệt cụm quân Kursk của đối phương. Đến đây khởi đầu quy trình phản công của quân đội Xô Viết.

Liên tiếp trong hơn 1 tháng tiếp theo quân đội Đức phải giật gấu vá vai những lực lượng vất vả chống đỡ trước sức tiến công của Hồng quân. Tuy đã bỏ tiến công chuyển sang phòng ngự nhưng quân Đức cũng không đủ lực lượng để chống lại những phương diện quân Xô Viết phản công theo một kế hoạch đã được định trước. Đó là những chiến dịch tiến công mang tên Kutuzov và Rumyantsev với sức mạnh áp hòn đảo đối phương. Lần lượt Belgorod (5 tháng 8), Oryol (5 tháng 8) và ở đầu cuối 23 tháng 8 quân đội Xô Viết chiếm Kharkov, thành phố lớn thứ hai, cố đô của Ukraina thì chiến dịch tiến công của tớ mới tạm ngưng. Chấm dứt quy trình phản công và cả trận chiến vòng cung Kursk.

Từ nay trở đi quyền dữ thế chủ động kế hoạch đã nằm chắc trong tay quân đội Xô Viết, cho tới cuối trận chiến tranh chỉ có phía Xô Viết tiến công kế hoạch còn Đức quốc Xã bị động chống đỡ cho tới ngày bị vượt mặt hoàn toàn.

Trận đánh sông Dnepr
Xem rõ ràng: Trận đánh sông Dnepr, trận chiến tranh đường ray

Cuối tháng 8 năm 1943, ngay sau trận Kursk, Hồng quân triển khai chiến dịch tiến công kế hoạch tại cánh nam mặt trận Xô – Đức nhằm mục đích giải phóng Ukraina đó là trận đánh sông Dnepr.

Trận sông Dnepr tháng 8 – tháng 12 năm 1943

Về phía Đức, sau thất bại tại Kursk quân đội Đức suy yếu toàn vẹn và tổng thể, để tránh cho khối liên minh phát xít khỏi tan rã, Hitler ra lệnh bằng mọi thủ đoạn giữ vững những vùng đất còn sót lại, trong số đó Ukraina là ưu tiên số một. Tại đây quân Đức củng cố tuyến phòng thủ được gọi là “bức tường phía đông” nhờ vào đoạn trung lưu và hạ lưu sông Dnepr. Tuyến phòng thủ Dnepr của quân Đức có chiều dài trên 1.400 km từ Navlia ở phía bắc đến Taganrog ở phía nam. Bảo vệ “bức tường phía đông” là lực lượng Đức gồm tập đoàn lớn lớn quân số 2 thuộc cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm của thống chế Kluge; và những tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 1, số 4, những tập đoàn lớn lớn quân bộ binh số 6 và số 8 của cụm tập đoàn lớn lớn quân Nam của thống chế Manstein. Tổng cộng quân Đức trong trận sông Dnepr có 62 sư đoàn trong số đó 14 sư đoàn xe tăng và cơ giới: khoảng chừng hơn 1,2 triệu quân, 13.000 pháo và súng cối, 2.100 xe tăng và pháo tự hành, 2.100 máy bay.

Để chọc thủng tuyến phòng thủ sông Dnepr của Đức, phía Liên Xô lôi kéo lực lượng tới 2,6 triệu quân, hơn 51.200 pháo và súng cối, 2.500 xe tăng và gần 3.000 máy bay của 5 phương diện quân:

Với ưu thế áp hòn đảo về mọi mặt, cuối thời gian tháng 8 năm 1943, cả năm phương diện quân Xô Viết tiến công hàng loạt trên diện rộng từ Navlia đến Taganrog trên một mặt trận dài 1.400 km. Tuy quân Đức chống cự rất ác liệt nhưng không đủ lực lượng để hoàn toàn có thể cản nổi cuộc tiến công. Bộ tổng chỉ huy Đức ngày 15 tháng 9 năm 1943 phải ra lệnh rút toàn bộ lực lượng sang bờ phải sông Dnepr nhờ vào “bức tường phía đông” để cố giữ phần đất Ukraina bên bờ phải dòng sông cùng phần đất sát Biển Đen và bán hòn đảo Crimea, lấy dòng sông lớn Dnepr làm tuyến phòng thủ.

Trận đánh sông Dnepr bước vào quy trình ác liệt nhất. Để không cho đối phương có thời hạn kịp củng cố, Hồng quân ào ạt vượt sông trong hành tiến trên toàn mặt trận dài hơn thế nữa 700 km: những cty phát huy toàn bộ những phương tiện đi lại vượt sông hoàn toàn có thể. Đến cuối thời gian tháng 9 Hồng quân đã sở hữu hàng trăm điểm bàn đạp trên bờ phải sông Dnepr. Trong tháng 9, tháng 10 năm 1943 là những trận đánh đẫm máu nhằm mục đích thủ tiêu và mở rộng bàn đạp trên sông Dnepr: quân Đức triệu tập mọi lực lượng nỗ lực đẩy quân đội Xô Viết xuống sông. Các trận đánh giành giật những bàn đạp rất ác liệt, phía Hồng quân tuy với thương vong rất nặng nề vẫn giữ và bành trướng được bàn đạp bên phía bờ phải dòng sông.

Đến thời điểm đầu tháng 11, khi đã tích luỹ đủ lực lượng trên những bàn đạp tiến công bên bờ phải, phương diện quân Ukraina 1 (trước kia là phương diện quân Voronezh) của đại tướng Vatutin khởi đầu tiến công lấn chiếm Kiev, thủ đô Ukraina (xem chiến dịch tiến công Kiev, 1943). Ngày 6 tháng 11 năm 1943, Hồng quân chiếm Kiev và tăng trưởng tiến công về phía Zhitomir. Nhưng ngay tiếp theo đó, từ 8 tháng 11 và đến tận cuối thời gian tháng 12 năm 1943, quân Đức tăng cường những cty xe tăng từ những mặt trận khác cho tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 và phản công mạnh mẽ và tự tin vào sườn phía nam của phương diện quân Vatutin và định tiến công chiếm lại Kiev. Phương diện quân Vatutin phải chuyển sang phòng ngự và lui về phòng thủ Kiev, phía Liên Xô tăng cường quân dự bị và ở đầu cuối đã chặn lại cuộc phản công của tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 của Đức.

Đến cuối thời gian tháng 12 năm 1943, trận đánh sông Dnepr đã kết thúc. Hồng quân đã giải phóng hoàn toàn lãnh thổ phía bờ trái, đã tại vị chân chiếm một vùng rộng vài trăm km, sâu hơn 100 km bên bờ phải sông Dnepr trong số đó có Kiev thủ đô Ukraina, đã cắt rời và cô lập lực lượng Đức tại Crimea. Đây là lần thứ nhất một chiến dịch tổng tiến công kế hoạch rất rộng vào trong ngày hè của Xô Viết đã thắng lợi. Với thắng lợi của trận sông Dnepr thì việc quân Đức mất toàn bộ Ukraina và Crimea vào tay Xô Viết chỉ từ là yếu tố thời hạn ngắn.

Năm 1944: mặt trận phía đông của Đức sụp đổ

Cho đến thời điểm đầu tháng 1 năm 1944, quân Đức vẫn còn đấy chiếm đóng những vùng lãnh thổ Liên Xô là ba nước cộng hoà Baltic, phần lớn lãnh thổ Belarus, Ukraina, Moldavia, Crimea, Karelia, và những tỉnh Kalinin, Leningrad. Quân số của phía Đức trên mặt trận phía đông còn khoảng chừng hơn 5 triệu quân gồm 198 sư đoàn Đức và những lực lượng của liên minh Ý, Hungary, Romania, Phần Lan, trang bị gần 55.000 đại bác và súng cối, 5.400 xe tăng và pháo tự hành, hơn 3.000 máy bay. Mặc dù đây vẫn là một lực lượng rất hùng hậu nhưng so sánh lực lượng trên mặt trận đã xấu đi nghiêm trọng cho phía Đức. Các thất bại của Đức trên mặt trận làm trầm trọng thêm tình hình chính trị tại bản thân nước Đức Quốc xã cũng như tại những nước liên minh của Đức. Mặc dù với những nỗ lực rất to lớn, sản xuất quốc phòng của Đức tiếp tục tăng trưởng cho tới tận tháng 7 năm 1944, nhưng toàn bộ nền kinh tế thị trường tài chính đã sa vào những trở ngại vất vả không thể xử lý và xử lý nổi. Đặc biệt Đức gặp trở ngại vất vả rất rộng với yếu tố nhân lực: chỉ riêng trong thời hạn từ thời điểm tháng 6 năm 1943 đến tháng 1 năm 1944, phía Đức đã mất hơn 1,2 triệu binh lính và sĩ quan có kinh nghiệm tay nghề chiến đấu, đến thời điểm đầu tháng 1 năm 1944, tổng động viên của Đức chỉ thay thế được cho dưới 3/4 số lượng này tuy nhiên với chất lượng chiến đấu kém xa.

Phía quân đội Xô Viết, cho tới tháng 1 năm 1944, có quân số lên tới 6.425.000 người, 83.600 đại bác và súng cối, 10.200 máy bay chiến đấu, 5.300 xe tăng và pháo tự hành. Chưa kể tới những cty Ba Lan, Tiệp Khắc, Rumani, Nam Tư, Pháp có tầm khoảng chừng 100.000 người tham gia chiến đấu trên lãnh thổ Liên Xô. Ưu thế của Hồng quân ngày càng áp hòn đảo và Liên Xô hoàn toàn hoàn toàn có thể một mình đánh thắng được liên minh phát xít của Đức Quốc xã trên mặt trận châu Âu.

Phương diện quân Ukraina 1 vượt sông Dniepr

Từ tháng 12 năm 1943 đến tháng 6 năm 1944, mặt trận chính vẫn là cánh Nam mặt trận. Nối tiếp trận đánh sông Dnepr, quân đội Xô Viết phát động một loạt chiến dịch tiến công bên bờ phải sông Dnepr đó là những chiến dịch Zhitomir-Berdichev, chiến dịch Kirovograd, Korsun-shevchenkovsky, Rovno-Lutsk, Nikopolsko-Krivoi rog, Proskurov-Chernovsi, Uman-Botoshani, Bereznegovatoe-Snigirevka, Polesie và chiến dịch tiến công Odessa. Các chiến dịch tiến công này trình làng trên mặt trận rộng 1.300 đến 1.400 km và đều thắng lợi ở những mức độ rất khác nhau, đã đánh tan những lực lượng đối kháng của Đức và liên minh tại cánh Nam mặt trận. Tiềm lực quân sự chiến lược của nước Đức Quốc xã đã biết thành tiêu tốn rất rộng trong những chiến dịch này, không riêng gì có ở số lượng tài sản quân sự chiến lược bị phá hủy mà một loạt những nhà máy sản xuất công nghiệp ở Ukraina còn sót lại trong tay quân Đức cũng trở nên Quân đội Liên Xô chiếm lại, nhất là khu công nghiệp Krivoy Rog – Nikolayev. Hồng quân đã giải phóng hầu hết Ukraina, đã tới được chân dãy núi Karpat và xâm nhập vào România, rình rập đe dọa lấn chiếm nguồn phục vụ dầu mỏ cực kỳ quan trọng của Đức Quốc xã tại România.

Tại những khu vực khác của mặt trận Xô – Đức chiến dịch Leningrad-Novgorod đã giải phóng hoàn toàn tỉnh Leningrad và một phần tỉnh Kalinin, trong thời gian ngày xuân năm 1944, toàn bộ bán hòn đảo Crimea đã về tay quân đội Xô Viết.

Tính chung từ thời điểm ngày một tháng 6 năm 1943 đến ngày một tháng 6 năm 1944, tổn thất của lực lượng vũ trang của Đức ở mặt trận Liên Xô lên tới 3.705.500 quân[63] Đến giữa năm 1944, tổng quân số chính quy của Đức ở mặt trận Liên Xô đã sụt xuống dưới mức 4 triệu. Chất lượng của quân Đức cũng sụt giảm nghiêm trọng: số binh lính và sỹ quan có nhiều kinh nghiệm tay nghề chiến đấu đã tổn thất gần hết, quân Đức thời gian hiện nay hầu hết là tân binh đang sẵn có ít kinh nghiệm tay nghề chiến đấu.

Ngày 6 tháng 6 năm 1944, liên quân liên minh chống phát xít Hoa Kỳ – Anh – Pháp tự do – Canada đã tiến hành chiến dịch đổ xô lớn số 1 trong lịch sử quả đât vào Normandie miền Bắc nước Pháp để mở mặt trận thứ hai. Tình hình của nước Đức Quốc xã đã xấu lại càng xấu hơn: từ nay quân đội Đức bị kẹp giữa hai mặt trận, không hề tồn tại thể tự do điều lực lượng dự bị từ phía tây sang phía đông như trong trong năm trước đó đây nữa và quân số Đức không thể đủ để căng ra trên hai mặt trận. Nước Đức đứng trước triển vọng bại trận mau chóng.

Chiến dịch Bagration

Ngày 22 tháng 6 năm 1944 Quân đội Xô Viết mở đầu đợt tiến công ngày hè bằng chiến dịch Bagration đấy là chiến dịch đã giải phóng hoàn toàn Belarus, một phần lớn đất đai ba nước cộng hoà Baltic, hướng đông bắc Ba Lan và tiến đến tận Đông Phổ. Chiến dịch này sẽ là thắng lợi lớn số 1 của Hồng quân trong trận chiến tranh đã tiêu diệt gần hết khối quân mạnh nhất của Đức là cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm.

Cụm Tập đoàn quân Trung tâm dưới quyền thống chế Ernst Busch từ 28 tháng 6, 1944 là thống chế Walther Model gồm tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 3, những tập đoàn lớn lớn quân dã chiến số 2, số 4 và số 9, tổng số 34 sư đoàn, gồm hơn 1 triệu quân (tính cả tăng viện), tuy rất mạnh và phòng thủ trên khu vực phòng ngự kiên cố được sẵn sàng sẵn sàng từ nhiều năm với những lợi thế phòng thủ đáng kể, nhưng từ khi cụm tập đoàn lớn lớn quân Nam của Đức thua trận lùi sâu về phía tây sau những chiến dịch tiến công của Liên Xô Tính từ lúc trận đánh sông Dnepr sườn phía nam của cụm Trung tâm đang không hề được che chắn và hình thế chiếm đóng của cụm quân này trở nên bất lợi.

Để chống lại khối mạng lưới hệ thống phòng ngự của cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm, phía Liên Xô lôi kéo 4 phương diện quân sắp xếp từ Bắc xuống Nam là:

Tổng cộng lực lượng Xô Viết là một trong tập đoàn lớn lớn quân xe tăng, 6 quân đoàn xe tăng độc lập, 3 quân đoàn cơ giới, 20 tập đoàn lớn lớn quân, tổng số 166 sư đoàn với 2,4 triệu quân và những lực lượng xe tăng, pháo binh và không quân đều áp hòn đảo quân Đức. Trái với dự trù của Bộ chỉ huy tối cao Đức sẽ chờ cuộc tiến công lớn của Xô Viết tại phía nam mặt trận tại Ukraina hoặc Moldavia, cuộc tiến công kế hoạch của Liên Xô đã trình làng tại TT mặt trận là Belarus.

Trong 12 ngày từ 22 tháng 6 đến 4 tháng 7 năm 1944, những phương diện quân Xô Viết phân thành 6 mũi hàng loạt tiến công vây hãm những khối quân Đức tại ngoại vi tuyến phòng thủ tại Moghilev, Vitebsk và đặc biệt quan trọng tại “cái túi” Bobruisk. Quân Đức liên tục rơi vào những vòng vây và mau chóng bị tiêu diệt. Sau đó Hồng quân tăng trưởng tiến công cơ động bằng hai mũi xe tăng thiết giáp mạnh từ phương diện quân Belorussia 1 của Rokossovsky và phương diện quân Belorussia 3 của Chernyakhovsky, những tập đoàn lớn lớn quân xe tăng Xô Viết đã hợp vây tại Minsk. Ngày 3 tháng 7 thủ đô Minsk của Belarus thất thủ, những lực lượng của cụm tập đoàn lớn lớn quân Trung tâm của Đức rơi vào vòng vây rất rộng tại phía đông thành phố Minsk. Đến 11 tháng 7 năm 1944 khối quân Đức bị vây hãm tại đây đã biết thành tiêu diệt, hơn 10 vạn quân Đức bị bắt.

Quân đội Liên Xô giải phóng Plotsk, ngày một tháng 7 năm 1944

Trong tháng 7 và tháng 8, Hồng quân tăng trưởng tiến công trên diện rộng truy đuổi những cty Đức đã biết thành đánh tan và đang tháo chạy, những nỗ lực của Bộ chỉ huy Đức đem quân trám lỗ hổng phòng ngự rộng đến 400 km đều bị vượt mặt. Hồng quân giải phóng phần lớn lãnh thổ những nước cộng hoà Baltic, toàn bộ lãnh thổ Belarus và tiến sâu vào Ba Lan cho tới tuyến sông Wisla và tiếp cận với lãnh thổ Đức tại Đông Phổ. Quân đội Xô Viết đã vào cửa ngõ đất Đức.

Khi Hồng quân chỉ từ cách thủ đô Warszawa của Ba Lan một dòng sông Wisla, ngày một tháng 8 năm 1944, chính phủ nước nhà kháng chiến Ba Lan đang lưu vong tại Luân Đôn vốn xích míc thâm thúy với Liên Xô, đã tổ chức triển khai khởi nghĩa tại thủ đô Warszawa sau sống lưng quân Đức. Chính phủ này dự trù rằng khi Hồng quân tiến vào thủ đô Ba Lan thì tại này đã có chủ, đặt Liên Xô trước thực tiễn phải công nhận chính phủ nước nhà này; còn nếu khởi nghĩa có rủi ro không mong muốn tiềm ẩn tiềm ẩn thất bại, họ sẽ kêu goi Liên Xô giúp sức và như vậy cũng khá được khối Đồng Minh coi như thể góp công chống Đức.

Quả nhiên, quân khởi nghĩa tại thủ đô Warszawa nhanh gọn bị quân Đức tiêu diệt. Nhưng trái với dự trù của những người dân khởi nghĩa, quân đội Xô Viết dừng tiến công tại hướng Warszawa và không vượt sông Wisla để tiếp ứng quân Liên Xô đã tiến quá xa lực lượng phục vụ hầu cần, không hề đủ sức đánh vượt sông. Cuộc khởi nghĩa đã biết thành quân Đức đàn áp cực kỳ quyết liệt, ngoài hàng vạn số quân khởi nghĩa bị chết, bị thương, bị bắt, quân SS thẳng tay tàn sát người Ba Lan giết hại 25 vạn dân và san bằng thủ đô Warszawa.

Cuộc tiến công của Hồng quân tăng trưởng đến 29 tháng 8 năm 1944 và chỉ tạm ngưng để chờ lực lượng phục vụ hầu cần tiến theo kịp. Quân đội Xô Viết đã tiến sâu được 500 – 600 km với diện rộng 1.100 km, đã tiêu diệt hoàn toàn 17 sư đoàn và 3 lữ đoàn Đức, gây tổn thất trên 50% quân số cho 50 sư đoàn Đức khác. Cuộc tiến công này của Hồng quân đã tạo Đk để triển khai tiếp những đòn đánh tiến công liên hoàn tại phía nam và phía bắc mặt trận Xô – Đức và đến thời gian ở thời gian cuối năm 1944 đã giải phóng hoàn toàn lãnh thổ Xô Viết và khởi đầu quy trình giải phóng Đông Âu.

Liên Xô giải phóng toàn bộ lãnh thổ Đông Âu

Quân đội Liên Xô chiến đấu trên đường phố Lvov, 1944

Với thất bại rất to lớn ngay từ những ngày thứ nhất của chiến dịch Bagration, mặt trận của Đức tại lãnh thổ Xô Viết đã hoàn toàn mất độ vững chãi ổn định. Nhân đà thắng lợi tại Belarus khi những lực lượng Đức bị hút về mặt trận này, ngay trong lúc trận Belarus đang trình làng, phía Xô Viết phát động liên tục những đòn đánh tiến công kế hoạch nữa tại cánh nam và cánh bắc mặt trận Xô – Đức, đã giải phóng hoàn toàn lãnh thổ Xô Viết, loại những liên minh của Đức thoát khỏi trận chiến tranh, và mở rộng đường tiến vào Đông Âu đó là những chiến dịch Lvov-Sandomierz, Iaşi-Chişinău tại phía nam mặt trận, chiến dịch Baltic tại vùng ba nước cộng hoà Baltic, chiến dịch Viborg-Petrozavodsk và Petsamo-kirken tại dải đất Karelia.

Quân đội Liên Xô giải phóng Bucarest (România)

Chiến dịch Lvov – Sandomierz đã giải phóng hoàn toàn phần đất Ukraina còn sót lại trong tay Đức Quốc xã đuổi xa đối phương vào Romania và Ba Lan, đã sở hữu đông nam Ba Lan và Hồng quân đã tại vị chân trên bờ Tây dòng sông Wisla.

Ngoài tổn thất về người và vũ khí, nước Đức Quốc xã bị giáng một đòn nặng về kế hoạch bởi chiến dịch này. Ngày 12 tháng 9 năm 1944, đại diện thay mặt thay mặt cho những nước Đồng Minh, chính phủ nước nhà Liên Xô đã ký kết hiệp định đình chiến với Romania, Từ đó Romania phải cắt đứt quan hệ liên minh với Đức và chấm hết phục vụ dầu mỏ cho Đức. Việc này khiến nguồn dầu mỏ phục vụ cho nước Đức Quốc xã bị sụt giảm 1/2, kéo Từ đó là sản xuất vũ khí của Đức cũng sụt theo. Giờ đây, quân đội Đức Quốc xã chỉ từ hoàn toàn có thể trong cậy vào nguồn dầu mỏ trên khu vực biên giới Áo – Hungary với sản lượng xấp xỉ khu vực Ploieşti, trong lúc những nguồn cung cấp khác đều bị liên minh phong tỏa.

Các chiến dịch Belarus, Lvov – Sandomierz, Iaşi – Chişinău và Baltic trình làng trong nửa thời gian ở thời gian cuối năm 1944 cùng với những tiến công tại dải đất Karelia đã giải phóng hoàn toàn lãnh thổ Liên Xô (chỉ từ lại mũi đất Courland tại bắc Latvia). Hồng quân đã mở đường vào bắc Na Uy, Hungary, Áo và Tiệp Khắc và loại khỏi vòng chiến những liên minh của Đức Quốc xã là Phần Lan và România và Bulgaria. Khối liên minh phát xít sụp đổ.

Năm 1945: Đức Quốc xã thua trận

Năm 1945, Đế chế thứ ba bước vào cơn hấp hối thật sự. Tại phía Tây, quân Anh-Mỹ đã đổ xô lên châu Âu và đẩy lùi quân Đức thoát khỏi Pháp. Tại phía Đông, tình hình còn xấu hơn nhiều. Riêng trong năm 1944, gần 3 triệu quân Đức đã tử trận hoặc bị Liên Xô bắt làm tù binh, chưa tính tổn thất của những lực lượng liên minh của Đức như Phần Lan, Romania, Hungary… Các liên minh của Đức như Phần Lan, Hungary, Romania đã biết thành vượt mặt và phải ký hòa ước với Liên Xô, thậm chí còn quay sang chống lại Đức. Quân Đức bị đánh bật khỏi mọi vùng lãnh thổ ở Đông Âu và Hồng quân đã áp sát biên giới Đức.

Đến thời điểm đầu xuân mới 1945, quân đội Đức vẫn còn đấy hơn 4 triệu người, tuy nhiên tỷ suất khá lớn là tân binh thiếu kinh nghiệm tay nghề chiến đấu, vũ khí hạng nặng (xe tăng, máy bay) ngày càng thiếu vắng. Nền kinh tế tài chính và công nghiệp trận chiến tranh Đức sụp đổ: nhân dân thiếu lương thực trầm trọng, những tiềm năng kinh tế tài chính, quốc phòng của Đức bị không quân Đồng minh Anh – Mỹ – Liên Xô tàn phá rất nặng nề không hề thời cơ Phục hồi, những nhà máy sản xuất xí nghiệp Đức do kết quả của tổng động viên đã thiếu trầm trọng những nguồn nhân công có trình độ. Các nỗ lực trận chiến tranh quá tải trong nhiều năm giờ đây đã phát tác không hề tồn tại thể khắc phục nổi nữa. Khi những liên minh của Đức tan rã và đất đai rơi vào tay đối phương thì những nguồn nguyên vật tư cũng không hề, kinh tế tài chính và sản xuất quốc phòng của Đức thụt giảm thê thảm. Đặc biệt sau khi Romania ký hòa ước với Liên Xô thì nguồn dầu mỏ duy nhất nuôi sống quân đội và kinh tế tài chính Đức đã biết thành cắt hoàn toàn. Thiếu vũ khí, thiếu nhiên liệu thì dù quân đội Đức nổi tiếng có kỷ luật, kiên cường cũng không thể kháng cự có hiệu suất cao.

Xe tăng IS-2 của quân đội Liên Xô tham chiến ở khu vực Tây Nam Budapest

Sau vụ mưu sát Hitler 20 tháng 7 năm 1944 hàng ngũ sĩ quan tướng lĩnh cao cấp Đức bị xáo trộn lớn, một bộ phận rất rộng tướng lĩnh Đức tuy không biến thành truy tố nhưng bị nghi kỵ không được tin dùng. Hitler nghi ngờ quân đội và chỉ tin tưởng lực lượng SS, thậm chí còn Hitler chỉ định thủ lĩnh SS Reichsführer-SS Heinrich Himmler làm tư lệnh cụm tập đoàn lớn lớn quân Wisla – giờ đấy là lực lượng chủ chốt phòng thủ đế chế – tuy nhiên nhân vật này trước đó chưa từng có chút ít kiến thức và kỹ năng hay kinh nghiệm tay nghề gì để đánh trận. Mâu thuẫn giữa SS và quân đội Đức ngày càng trầm trọng. Quân đội Đức trong năm cuối trận chiến tranh có chất lượng suy sụp trầm trọng, quân số phần nhiều là những lực lượng mới động viên, gồm có khắp cơ thể già và thiếu niên từ những tổ chức triển khai bán quân sự chiến lược, huấn luyện sơ sài lại thêm tinh thần chiến đấu xuống thấp, tâm ý chán chường, trong quân đội ai cũng hiểu đế chế đã thua trận. Tuy với những trở ngại vất vả khổng lồ như vậy với việc vô vọng của trận chiến tranh, sự kháng cự kinh hoàng trên mặt trận phía đông đến giờ phút ở đầu cuối của trận chiến tranh đã cho toàn bộ chúng ta biết tính chuyên nghiệp, lòng trung thành với chủ và kỷ luật rất cao của quân đội và người dân Đức.

Ngay bản thân lãnh tụ Hitler trong tình hình khốn quẫn đã mất hết sự sáng suốt của nhà lãnh đạo vương quốc và người cầm quân. Führer cành ngày càng sa vào những cơn kích động thần kinh và những mệnh lệnh chiến đấu ngày càng giống với cơn mê sảng: cho tới ngày ở đầu cuối của Đế chế, những mệnh lệnh tiến công, phản công mang tính chất chất “ngoạn mục” của Führer vẫn liên tục được đưa ra mà tránh việc phải ghi nhận có khả thi hay là không.

Tại mặt trận phía tây, mất Ý, Pháp, Bỉ và với việc thất bại trong những nỗ lực tiến công vô vọng như tại chiến dịch Ardennes quân Đức đã biết thành nén chặt giữa hai gọng kìm. Mặc dù có mệnh lệnh của Hitler tại vị tại mọi mảnh đất nền trống chống lại mọi quân địch, nhưng những tướng lĩnh Đức thấy rõ kết cục đầu hàng không thể tránh khỏi nên có Xu thế nhất quyết tử thủ tại mặt trận phía đông ngưng trệ đến mức tối đa vận tốc tiến quân của quân đội Xô Viết, trong lúc đó thả lỏng mặt trận phía tây (vào tháng 2 năm 1945, 8 sư đoàn Panzer với tổng số 271 chiếc Panther được chuyển từ mặt trận phía Tây về mặt trận phía Đông, Đức chỉ từ để lại 5 tiểu đoàn Panther độc lập để chặn quân Anh-Mỹ.) Đến hàng tháng 3 tháng bốn năm 1945 thì không hề là một Xu thế nữa: quân Đức Open mặt trận phía tây muốn liên quân Anh – Mỹ – Pháp tiến vào đất Đức càng nhanh càng tốt, trong lúc đó chiến sự tại mặt trận phía đông trình làng cực kỳ ác liệt đến ngày ở đầu cuối. Thậm chí sau khi đã chính thức đầu hàng, quân Đức tại mặt trận phía đông tiếp tục chiến đấu kinh hoàng, nỗ lực chọc thủng vòng vây Xô Viết để chạy sang đầu hàng phía liên minh Anh – Mỹ – Pháp.

Chiến dịch Wisla – Oder

Tập đoàn quân xe tăng 3 (Liên Xô) sẵn sàng sẵn sàng bước vào chiến dịch Wisla-Oder

Sau Chiến dịch Bagration mặt trận phía đông hướng Warszawa – Berlin im ắng đến hơn 4 tháng, từ trên thời điểm đầu tháng 9 đến hết tháng 12 năm 1944 cả hai bên không còn hành vi quân sự chiến lược tích cực nào. Thời gian tạm nghỉ đã được cho phép quân Đức củng cố lại những lỗ thủng phòng ngự và điều quân dự bị tiến công tại mặt trận phía tây (xem chiến dịch Ardennes) và điều quân phản công tại những trận đánh tại Hungary (xem chiến dịch Budapest). Trong thời hạn này quân đội Xô Viết đã thi hành một khối lượng việc làm khổng lồ để đảm bảo phục vụ hầu cần cho chiến dịch tiến công to lớn và liên tục sắp tới đây để mau chóng vượt mặt Đức Quốc xã. Các phương diện quân Xô Viết được phục vụ đạn dược đủ để tiến hành 4 đến 5 chiến dịch thông thường được cho phép Hồng quân tiến công liên tục trên diện rộng cho tới hết trận chiến tranh.

Từ ngày 12 tháng 1 đến 3 tháng 2 năm 1945 Hồng quân tổ chức triển khai chiến dịch Wisla-Oder đấy là chiến dịch đánh tan những lực lượng Đức trên hướng phòng thủ Warszawa – Berlin, giải phóng gần hết Ba Lan và đặt sự tồn tại của đế chế III chỉ từ tính từng tuần.

Tấn công chiến dịch Wisla – Oder là hai phương diện quân chủ yếu của Liên Xô:

Tổng cộng hai phương diện quân Zhukov và Konev có 2,2 triệu quân; 33,5 nghìn đại bác và súng cối; 7.000 xe tăng và pháo tự hành; 5.000 máy bay với ưu thế về quân số và vũ khí gấp 4 đến 5 lần đối phương.

Lực lượng Đức phòng thủ tại phía này là cụm tập đoàn lớn lớn quân A của Đức – tư lệnh đại tướng Josef Harpe (từ 17 tháng 1, 1945 là đại tướng Ferdinand Schörner) đó là những cty: tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4, tập đoàn lớn lớn quân dã chiến số 9 và 17. Tổng cộng lực lượng Đức có 450.000 quân, 5.000 đại bác và súng cối, 1.220 xe tăng và pháo tự hành, 630 máy bay. Khu vực phòng thủ của Đức được gia cố có 7 giải phòng ngự với chiều sâu từ 300 đến 500 km, ngoài ra những thành phố trong khu vực này đều đã được trở thành pháo đài trang nghiêm TT phòng ngự rất chắc như đinh. Các sông trên hướng Warszawa – Berlin hầu hết đuổi theo phía phía nam – bắc và được quân Đức tận dụng trở thành những tuyến phòng thủ liên hoàn.

Ngày 12 tháng 1 năm 1945, phương diện quân Ukraina 1 của I.S. Konev từ bàn đạp Sandomir trên sông Wisla kết phù thích hợp với cánh phải của phương diện quân Belorussia 4 tăng trưởng tiến công về phía tây và đấy là chiến dịch Sandomir-Silesia tăng trưởng tiến công theo phía chung nhắm đến Breslau.

Ngày 14 tháng 1 Phương diện quân Belorussia 1 kết phù thích hợp với cánh trái của phương diện quân Belorussia 2 tiến công từ 2 bàn đạp Pulava và Magnushev đấy là chiến dịch Warszawa-Poznan hướng tiến công nhắm vào phía Poznan.

Cho đến ngày 17 tháng 1 hai phương diện quân Xô Viết của Konev và Zhukov đã tiêu diệt phòng thủ của những lực lượng chính của cụm tập đoàn lớn lớn quân A của Đức trên diện rộng gần 500 km và đột phá sâu 100–160 km. Quân đội Xô Viết đã giải phóng Warszawa, Radom, Chenstokhov, Radomsko, và hơn 2.400 thành phố và điểm dân cư của Ba Lan. Các lực lượng Đức được lôi kéo từ Đức sang đang không thể vá lại lỗ thủng phòng ngự. Quân đội Xô Viết tiến công ào ạt với vận tốc trung bình 30–40 km một ngày đêm. Ngày 19 tháng 1, những cty tiên phong của phương diện quân Konev là tập đoàn lớn lớn quân xe tăng cận vệ số 3, tập đoàn lớn lớn quân cận vệ số 5 và tập đoàn lớn lớn quân 52 trong lúc truy đuổi quân Đức đã tiến sâu vào đất Đức và cánh trái Konev đã giải phóng thành phố Kraków. Từ Ngày 20 đến 25 tháng 1, phương diện quân Zhukov đã đập tan tuyến phòng thủ sông Varta và tuyến Poznan, vây hãm và tiêu diệt khối quân Poznan gồm 6 vạn quân Đức.

Từ ngày 22 tháng 1 đến 3 tháng 2 quân đội Xô Viết đã hoàn thành xong những tiềm năng của chiến dịch đã tiến đến sông Oder vượt sông và lập những bàn đạp trên bờ tây tại những khu vực Shteinau, Breslau, Oppelna và Kiustrin. Cùng thời hạn này phương diện quân Ukraina 4 giải phóng toàn bộ miền nam Ba Lan và miền Bắc Tiệp Khắc đến thượng nguồn dòng sông Wisla.

Trên hướng Nam Berlin, Quân đội Liên Xô tiến về giải phóng thành phố Vien (Áo)

Vì hình thế của mặt trận đến thời gian hiện nay tại hướng Berlin đã tạo thành một mũi nhọn ăn sâu về phía lãnh thổ Đức và tại hai sườn bắc và nam của Hồng quân là những khối quân Đức còn rất mạnh tại Pomerania, Đông Phổ và Silesia rất hoàn toàn có thể sẽ phản công mạnh vào sườn hai phương diện quân Zhukov và Konev nên Bộ chỉ huy tối cao Xô Viết vào trong ngày 3 tháng 2, 1945 đã dữ thế chủ động chấm hết chiến dịch và chuyển trọng tâm tiến công tiếp theo sang trách nhiệm đánh tiêu diệt những khối quân Đức tại Pomerania, Đông Phổ và Silesia, đó là những chiến dịch Đông Pomerania, chiến dịch Đông Phổ, chiến dịch hạ Silesia và chiến dịch thượng Silesia diến ra từ thời điểm tháng 2 đến tháng bốn năm 1945, sau những chiến dịch này quân đội Đức về cơ bản đã trắng tay.

Chiến dịch Wisla – Oder cũng là một thắng lợi rất to lớn của quân đội Xô Viết vào quy trình cuối của trận chiến tranh, đã tiêu diệt 77.000 quân Đức; làm bị thương 334.000 và 192.000 quân mất tích. Phía Nga có hơn 43.000 quân chết và 150.000 bị thương. Hồng quân đã sở hữu lĩnh được được đại bộ phận lãnh thổ Ba Lan, đã tạo Đk rất thuận tiện cho quân đội liên minh trên mặt trận phía tây và là tiền đề để tiến hành những chiến dịch Pomerania và Silesia tiếp theo. Đặc biệt chiến dịch này đã đưa Hồng quân vào TT nước Đức chỉ từ cách thủ đô Berlin của Hitler chỉ ở tại mức 60 km đường chim bay từ những bàn đạp này Hồng quân sẽ tiến hành chiến dịch Berlin chiếm thủ đô Đức bắt Đức Quốc xã đầu hàng.

Chiến dịch Berlin, nước Đức đầu hàng

Các sĩ quan quân đội Đức Quốc xã huấn luyện cho những đội dân binh tự vệ (Volkssturm) ở Berlin sử dụng súng chống tăng, tháng 2 năm 1945

Sau những chiến dịch Đông Pomerania của hai phương diện quân Xô Viết Belorussia 1 và Belorussia 2 và chiến dịch Silesia của hai phương diện quân Ukraina 1 và Ukraina 4 những khối quân lực Đức tại hai sườn bắc và nam của hai phương diện quân Zhukov và Konev đã biết thành đánh tan không hề kĩ năng phản công vào sườn quân đội Xô Viết trên hướng Berlin nữa. Hồng quân đã hội tụ đủ Đk cho trận đánh ở đầu cuối dứt điểm Đế chế Đức thứ ba của Hitler.

Đây là thời gian thật nhiều tế nhị chính trị: càng gần thắng lợi ở đầu cuối thì sự nghi kỵ giữa Liên Xô và những liên minh tư bản chủ nghĩa Anh, Mỹ càng tăng thêm. Mặc dù đã có sự thỏa thuận hợp tác giữa lãnh đạo ba cường quốc liên minh về khu vực chiếm đóng của từng bên sau trận chiến tranh nhưng quân đội Anh – Mỹ cũng không từ bỏ cám dỗ chiếm Berlin nếu hoàn toàn có thể vì lấn chiếm thủ đô Đức gắn sát với uy tín và vai trò của vương quốc trong việc đánh thắng chủ nghĩa phát xít. Stalin ra lệnh cho những nguyên soái G.K. Zhukov và I.S. Konev phải chạy đua với liên minh, nhanh gọn chiếm Berlin và sở hữu lãnh thổ Đức càng nhiều càng tốt để phục vụ cho những tiềm năng chính trị hậu chiến.

Đối mặt với quân Liên Xô thời gian hiện nay có 133 sư đoàn Đức trong lúc lực lượng Đồng Minh phải chiến đấu với 114 sư đoàn Đức ở mặt trận phía Tây và mặt trận Ý[64]. Luftwaffe (Không quân Đức Quốc xã) có trên 5.500 chiến đấu cơ trong số đó 1.700 chiếc đang chiến đấu ở phía đông chống Liên Xô.[65]

Tại hướng Berlin lực lượng Đức là hai cụm tập đoàn lớn lớn quân:

Tổng cộng quân Đức của hai cụm quân Heinrici và Schörner có 48 sư đoàn bộ binh, 6 sư đoàn xe tăng và 9 sư đoàn cơ giới cùng thật nhiều những cty độc lập khác, tổng số có tầm khoảng chừng gần 900.000 quân; 10.400 đại bác và súng cối; 1.500 xe tăng và pháo tự hành; 3.300 máy bay chiến đấu. Tại phía sau hai cụm quân này Đức chỉ từ 8 sư đoàn làm lực lượng dự bị chiến đấu ở đầu cuối.

Hệ thống phòng thủ của Đức gồm tuyến Oder – Neisse có chiều sâu từ 20 đến 40 km gồm 3 tuyến chiến hào. Tiếp đến là khu vực phòng thủ thủ đô gồm 3 tuyến phòng thủ vòng ngoài, vòng trong và vành đai bao của thành phố. Trong nội đô phân thành 9 khu phòng thủ trong số đó khu TT có những cty chính phủ nước nhà được trở thành pháo đài trang nghiêm cực mạnh do những lực lượng SS trung thành với chủ nhất bảo vệ. Vũ khí được phát cho những người dân dân Đức và những lực lượng thanh niên Hitler và dân quân tự vệ bán vũ trang Volkssturm. Chỉ tính riêng trong nội đô Berlin đã có hơn 200 tiểu đoàn quân đội, SS và lực lượng bán vũ trang Đức với số quân trên 20 vạn người. Hệ thống tàu điện ngầm được sử dụng cho việc cơ động bí mật những lực lượng và trở thành những cứ điểm kháng cự.

Bao vây những khối quân phòng thủ Berlin

Pháo binh của những Phương diện quân Belorussia 1 và Ukraina 1 pháo kích Berlin

Phía Xô Viết để tiến công dứt điểm Berlin lôi kéo 2,5 triệu quân; 41.600 súng cối và đại bác; 3.255 dàn pháo binh phản lực Kachiusa; 6.250 xe tăng và pháo tự hành; 7.500 máy bay. Từ phía bắc xuống phía nam quân đội Xô Viết sắp xếp 3 phương diện quân để tham gia chiến dịch:

Quân đội Liên Xô tiến công cụm cứ điểm Seelow ở ngoại ô phía đông Berlin

Trong đêm rạng ngày 16 tháng bốn năm 1945 Hồng quân tổng tiến công chiến dịch Berlin:

Sau khi vượt qua Seelow, tận dụng những thắng lợi của phương diện quân Ukraina 1 tại cánh nam, phương diện quân Belorussia 1 của Zhukov ào ạt tiến sâu về phía Berlin trên hướng chính diện phía đông. Ngày 24 tháng bốn năm 1945 mũi tiến công của tập đoàn lớn lớn quân xe tăng cận vệ số 1 và tập đoàn lớn lớn quân cận vệ số 8 của Zhukov đã gặp tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 3 và tập đoàn lớn lớn quân số 28 của Konev tại phía đông Berlin và đã hoàn thành xong việc vây hãm khối quân Đức của tập đoàn lớn lớn quân 9 và tập đàn quân xe tăng số 4 phòng thủ phía đông và đông nam Berlin. Ngày hôm sau hai phương diện quân Xô Viết của Zhukov và Konev lại hợp vây tại phía tây Berlin và hoàn thành xong việc vây hãm toàn bộ khối quân Đức tại Berlin, số phận đế chế thứ ba chỉ từ tính từng ngày.
Đồng thời Hồng quân chạy đua với thời hạn tăng trưởng mạnh về phía tây chiếm tối đa đất Đức. Ngày 26 tháng bốn năm 1945 những cty tiên phong của tập đoàn lớn lớn quân cận vệ số 5 của phương diện quân Konev đã gặp tập đoàn lớn lớn quân số 1 của Mỹ tại Torgau trên sông Elbe.

Berlin đã trong vòng vây dày đặc. Quân đội Xô Viết khởi đầu quy trình ở đầu cuối là tiêu diệt những ổ kháng cự ở đầu cuối của Đức trong những trận đánh đường phố trong thủ đô Đức.

Berlin thất thủ

Trận lấn chiếm tòa nhà Quốc hội (Đức) từ 28 đến 30/4/1945

Hơn 10 ngày ở đầu cuối từ 26 tháng bốn đến 9 tháng 5, Hồng quân tiến công những ổ kháng cự tại nội đô Berlin. Với việc thành phố đã biết thành vây bọc hoàn toàn không nguồn tiếp tế thì Berlin không thể cầm cự được lâu dài. Việc lấn chiếm Berlin được phương diện quân Belorussia 1 tiến hành đồng thời với việc tiêu diệt khối quân Đức bị vây bên phía ngoài tại phía đông và đông nam thành phố, đến ngày một tháng 5 năm 1945 khối quân này gồm tập đoàn lớn lớn quân số 9, tập đoàn lớn lớn quân xe tăng số 4 về cơ bản đã biết thành tiêu diệt.

Việc lấn chiếm nội đô Berlin trình làng phức tạp hơn nhiều, quân Đức chống cự một cách vô vọng đến cùng. Hai bên đánh nhau giành giật từng thành phố từng ngôi nhà. Loại súng chống tăng không giật vác vai Panzerfaust của Đức được phát rộng tự do xuống cho dân quân và những lực lượng bán vũ trang đã phát huy tác dụng rất tốt: trong những trận đánh đường phố, hơn 2.000 xe tăng và cơ giới nhiều chủng loại của Liên Xô đã biết thành phá hủy chỉ tính riêng trong nội đô Berlin.

Để trục xuất những nhóm lính Đức cố thủ trong những ngôi nhà, Hồng quân tách nhỏ những cty xe tăng và pháo binh, đưa xuống cho những cty bộ binh xung kích để tương hỗ hỏa lực đánh nhau trong phố: đại bác, xe tăng Xô Viết nã thẳng trái phá vào những tòa nhà, những căn phòng để trục quân Đức thoát khỏi những chỗ ẩn náu. Quân đội Xô Viết đã có kinh nghiệm tay nghề đánh nhau trong phố: Hồng quân trước tiên đánh tiêu diệt những kho tàng đạn dược của đối phương, tiếp theo đó đánh chia nhỏ những khu vực kháng cự, cô lập và tiêu diệt dứt điểm từng khu. Quân Đức dù chống cự rất quyết liệt đến cùng, nhưng khi hết đạn thì hoặc phải tự sát hoặc đầu hàng. Hơn nữa lính Đức cố thủ trong thành phố đang không hề vũ khí nặng, không thể đấu lại được với xe tăng, máy bay và đại bác bắn thẳng của Hồng quân. Lính Đức, SS và Volkssturm từ từ bị đẩy khỏi những khối nhà và đến ngày 29 tháng bốn toàn bộ lực lượng Đức còn sót lại hầu hết là những cty SS trung thành với chủ nhất triệu tập dày đặc tại khu vực Nhà quốc hội Đức (Reichstag) và văn phòng đế chế (Reichschancellery).

Ngày 29 tháng bốn đã trình làng trận đánh ở đầu cuối chiếm khu nhà quốc hội Đức: sau những đợt bắn phá kinh hoàng bằng pháo binh và không quân những cty Xô Viết xung phong cận chiến lấn chiếm Reichstag, chiến sự cực kỳ ác liệt và không khoan nhượng, hai bên giành giật từng căn phòng, từng đoạn cầu thang, từng tầng lầu. Đến ngày 30 tháng bốn, hầu hết lính Đức và SS tại đây đều đã chết. Hai người lính trinh sát Xô Viết của trung đoàn 756, sư đoàn bộ binh 150 thuộc tập đoàn lớn lớn quân xung kích số 3, phương diện quân Belorussia 1: trung sĩ Mikhail Alekseyvich Egorov người Nga và hạ sĩ Meliton Varlamovich Kantarya người Gruzia đại diện thay mặt thay mặt cho những dân tộc bản địa Xô Viết thắng lợi đã cắm quốc kỳ Liên Xô lên mái vòm Reichchtag.

Chiến sĩ Hồng quân Meliton Kantaria cắm lá cờ Xô Viết trên nóc tòa nhà Quốc hội Đức, ngày 30/4/1945

Cùng ngày để không rơi vào tay quân đội Liên Xô, Führer Adolf Hitler cưới Eva Braun và tiếp theo đó cả hai đã tự sát. Trong di chúc Hitler trao quyền tổng thống đế chế (Reichspräsident) cho đô đốc Karl Dönitz và thủ tướng đế chế (Reichskanzler) cho Bộ trưởng tuyên truyền tiến sỹ Joseph Goebbels. Reichskanzler mới Joseph Goebbels liền cử ngay đại tướng Hans Krebs Tổng tham mưu trưởng – có thời từng là tùy viên quân sự chiến lược Đức tại Moskva đi gặp đối phương đề xuất kiến nghị đàm phán. Tư lệnh Xô Viết G.K. Zhukov cho phía Đức hơn 1 giờ để quyết định hành động đầu hàng không Đk. Sau khi hết thời hạn, chiến sự lại tiếp tục bùng phát ác liệt như cũ. Ngày 1 tháng 5 năm 1945, ngay trước lúc lính Hồng quân tràn vào văn phòng đế chế, vợ chồng tiến sỹ Goebbels tự tay tiêm thuốc độc cho 6 người con nhỏ của tớ và tự sát.

Ngày 2 tháng 5 năm 1945 không hề gì để tiếp tục chiến đấu tư lệnh phòng thủ thành phố Berlin trung tướng pháo binh Đức Helmuth Weidling đã ra lệnh đầu hàng, tuy rằng trong thành phố vẫn còn đấy nhiều TT kháng cự của SS tiếp tục chiến đấu nhưng về cơ bản Berlin đã thất thủ. Hầu hết 800.000 quân Đức phòng thủ Berlin đã chết, bị thương hoặc bị bắt làm tù binh. Phía Liên Xô cũng luôn có thể có 81.000 người tử trận và trên 200.000 bị thương.

Ngày 7 tháng 5 năm 1945 tại Rheims (Pháp) đại tướng Alfred Jold tổng tham mưu trưởng bộ tư lệnh hành quân Đức thay mặt chính phủ nước nhà Đế chế của đô đốc Karl Dönitz đã ký kết biên bản đầu hàng quân đội liên minh cùng Hồng quân Xô Viết trước những đại diện thay mặt thay mặt quân đội Anh, Pháp, Mỹ. Tổng tư lệnh tối cao Xô Viết Stalin bất bình và phản đối thể thức đầu hàng như vậy và yêu cầu nghi thức đầu hàng chính thức phải được trình làng tại Berlin với đại diện thay mặt thay mặt cao nhất của lực lượng vũ trang Đức và dưới sự chủ tọa của đại diện thay mặt thay mặt của quân đội Xô Viết. Lãnh đạo những nước liên minh nhất trí coi việc ký đầu hằng ngày 7 tháng 5 là đầu hàng sơ bộ và sẽ tổ chức triển khai nghi thức ký chính thức đầu hàng của Đức tại Berlin. Hôm sau thống chế Tổng tư lệnh quân đội Đức Wilhelm Keitel cùng những đại diện thay mặt thay mặt Hải, lục, không quân, những lực lượng vũ trang Đức đã tới Berlin. Trước những đại diện thay mặt thay mặt quân đội Đồng minh, Nguyên soái Liên Xô Georgy Konstantinovich Zhukov thay mặt Tổng tư lệnh tối cao Xô Viết chủ trì và tiếp nhận sự đầu hàng của Đức Quốc xã. Chiến tranh Xô – Đức đã chấm hết.

Bích cương cổ vũ lao động của Liên Xô năm 1941: “Tất cả cho tiền tuyến, toàn bộ cho thắng lợi”.

Xét về nguồn lao động, có vẻ như Liên Xô chiếm ưu thế hơn so với Đức (năm 1940, dân số Liên Xô là khoảng chừng 170 triệu, còn Đức là gần 80 triệu). Nhưng vào năm 1941 và đầu 1942, Đức đã lấn chiếm hữu được một vùng lãnh thổ to lớn của Liên Xô, hàng trăm triệu người Liên Xô đã chết hoặc chịu sự chiếm đóng của Đức. Đức cũng lôi kéo thật nhiều lao động cưỡng bức từ những nước bị chiếm đóng (Pháp, Ba Lan, Tiệp Khắc…). Sau khi tính toán những yếu tố này, Đức mới là bên chiếm ưu thế về nhân lực (năm 1942, Liên Xô có 7,2 triệu công nhân, trong lúc Đức có 16,2 triệu công nhân), và ưu thế này duy trì cho tới thời gian ở thời gian cuối năm 1944. Đức cũng không biến thành thiếu tài nguyên như hồi thế chiến 1, vì họ hoàn toàn có thể lấy từ những nước bị chiếm đóng. Tuy nhiên, ở đầu cuối Liên Xô lại sản xuất được nhiều vũ khí hơn so với Đức, sự khác lạ đó là vì kế hoạch sản xuất của mỗi bên quyết định hành động.

Chiến thắng của Liên Xô dựa thật nhiều vào kĩ năng của ngành công nghiệp trận chiến tranh hoạt động và sinh hoạt giải trí hiệu suất cao hơn nền công nghiệp Đức, tuy nhiên Liên Xô phải chịu sự mất mát to lớn về dân số và đất đai trong năm 1941. Các Kế hoạch 5 năm của lãnh tụ Iosif Stalin trong trong năm 1930 đã dẫn đến nền đại công nghiệp to lớn ở Urals và Trung Á, và đưa Liên Xô trở thành cường quốc công nghiệp thứ hai toàn thế giới. Năm 1941, những chuyến tàu vận chuyển quân sự chiến lược đã được sử dụng để sơ tán hàng nghìn nhà máy sản xuất từ Belarus và Ukraine cùng 8 triệu dân đến nơi bảo vệ an toàn và uy tín cách xa quân Đức. Một khi những cơ sở này đã được tập hợp lại ở phía đông của dãy Urals, những công nhân Liên Xô bắt tay ngay vào sản xuất với cường độ 24/24 giờ.

Bởi quy mô cực kỳ lớn của trận chiến tranh tổng lực, cả Liên Xô và Đức đều phải lôi kéo hàng trăm triệu phái mạnh nhập ngũ, do vậy nhân lực của mỗi vương quốc đều sụt giảm, trong lúc việc phục vụ vũ khí cho mặt trận nên phải tiến hành liên tục. Để xử lý và xử lý tình trạng thiếu lao động, cả hai bên đi theo 2 hướng rất khác nhau:

Phụ nữ Liên Xô lao động trong nhà máy sản xuất ngay giữa vòng vây của quân Đức trong Trận Leningrad để thay thế cho những nam công nhân đã ra trận

Trong việc tổ chức triển khai sản xuất, người Đức đã phạm phải một số trong những sai lầm không mong muốn lớn[66]:

Nhà máy sản xuất bom cho máy bay tại Moskva, Liên Xô, 1941

trái lại với Đức, việc hoạch định sản xuất của Liên Xô đạt kết quả cao rất rộng:

Vì những nguyên do trên, tuy nhiên Đức lôi kéo nhân lực lớn gấp hai và sản xuất ra nhiều nguyên vật tư hơn (than đá, quặng sắt…), tuy nhiên nhờ kế hoạch tổ chức triển khai sản xuất hiệu suất cao hơn, Tính từ lúc năm 1943, Liên Xô đã vượt qua Đức trong số lượng sản xuất quân sự chiến lược (năm 1943, Liên Xô sản xuất 24.089 xe tăng và pháo tự hành, trong lúc Đức là 19.800). Để đảm bảo vận tốc sản xuất, Liên Xô từng bước tăng cấp những thiết kế hiện có, và vận dụng quy trình sản xuất đơn thuần và giản dị và tinh xảo để ngày càng tăng sản xuất (tiêu biểu vượt trội như xe tăng T-34, 53.000 xe đã được sản xuất liên tục suốt trận chiến tranh, nhờ tăng cấp cải tiến liên tục mà xe ngày càng rẻ trong lúc sức mạnh ngày càng tăng). Trong khi đó, ngành công nghiệp Đức đi theo phía khác, họ liên tục tạo ra những thiết kế mới, ngày càng mạnh mẽ và tự tin nhưng cũng ngày càng đắt tiền như xe tăng Panther, Tiger I hay Elefant. Người Đức có Xu thế “ưu tiên chất lượng hơn số lượng”, kết quả của kế hoạch này là Đức có những vũ khí mạnh mẽ và tự tin, tính năng cao nhưng cũng rất tốn kém, khó hoàn toàn có thể sản xuất nhiều để bù đắp cho tổn thất (ví như xe tăng Tiger II có vỏ giáp và hỏa lực rất mạnh, nhưng xe rất đắt nên chỉ có thể sản xuất được gần 500 chiếc).

Số liệu sản xuất rõ ràng

Về trợ giúp từ bên phía ngoài, phía Liên Xô nhận được viện trợ (khoảng chừng 9,8 tỷ USD) từ Anh, Mỹ, lượng viện trợ này chiếm 4% tổng lượng sản xuất của Liên Xô. Trong khi đó, phía Đức cũng nhận được sự tương hỗ rất rộng về nhân công và nguyên vật tư từ những nước phe Trục (Hungary, Bulgari, Romania, Pháp Vichy…). Ví dụ, khoảng chừng một nửa lượng dầu mỏ mà Đức sử dụng là vì Romania phục vụ.

Sản xuất nguyên vật tư Liên Xô và phe Trục (Đức, Italy, Romania, Hungary và Nhật)[67][68]
Year

Than đá
(triệu tấn)

Thép
(triệu tấn)

Aluminium
(ngàn tấn)

Dầu
(triệu tấn)
Đức

Liên Xô

Đức

Liên Xô

Đức

Liên Xô

Đức

Liên Xô

Italia

Hungary

Romania

Nhật Bản
1941

483.4

151.4

31.8

17.9

233.6

–

5.7

33.0

0.12

0.4

5.5

–
1942

513.1

75.5

32.1

8.1

264.0

51.7

6.6

22.0

0.01

0.7

5.7

1.8
1943

521.4

93.1

34.6

8.5

250.0

62.3

7.6

18.0

0.01

0.8

5.3

2.3
1944

509.8

121.5

28.5

10.9

245.3

82.7

5.5

18.2

–

3.5

1
1945[69]
–

149.3

–

12.3

–

86.3

1.3

19.4

–

0.1
Sản xuất xe tăng, pháo tự hành của Liên Xô
so với phe Trục (Đức, Italy, Romania, Hungary và Nhật)[67]
Năm

Số xe tăng và pháo tự hành sản xuất được
Liên Xô

Đức

Italian

Hungary

Romania

Nhật Bản
1941

6.590

5.200 (chưa tính pháo tự hành)[70]
595

–

595
1942

24.446

9.300 (chưa tính pháo tự hành)[70]
1,252

500

–

557
1943

24.089

19.800

336

105

558
1944

28.963

27.300

–

353
1945[69]
15.400

Không rõ

–

137
Sản xuất máy bay của Liên Xô
so với phe Trục (Đức, Italy, Romania, Hungary và Nhật)[67]
Năm

Số lượng máy bay sản xuất được
Liên Xô

Đức

Italia

Hungary

Romania

Nhật Bản
1941

15.735

11.776

3.503

–

1.000

5.088
1942

25.436

15.556

2.818

8.861
1943

34.845

25.527

967

267

16.693
1944

40.246

39.807

–

773

28.180
1945[69]
20.052

7.544

–

8.263
Số lượng lao động công nghiệp của Liên Xô so với Đức, gồm có cả lao động từ quốc tế[71]
Năm

Lao động trong nước

Lao động từ quốc tế

Lao động công nghiệp
Liên Xô

Đức

Liên Xô

Đức

Tổng số lao động của Liên Xô

Tổng số lao động của Đức
1941

11.000.000

12.900.000

Không

3.500.000

11.000.000

16.400.000
1942

7.200.000

11.600.000

50.000

4.600.000

7.250.000

16.200.000
1943

7.500.000

11.100.000

200.000

5.700.000

7.700.000

16.800.000
1944

8.200.000

10.400.000

800.000

7.600.000

9.000.000

18.000.000
1945[69]
9.500.000

–

2.900.000

–

12.400.000

–

Lãnh tụ Liên Xô là Iosif Stalin đã tổng kết rằng thắng lợi của Liên Xô có nguyên nhân rất quan trọng là nhờ việc thắng lợi trong việc tổ chức triển khai sản xuất. “Mặt trận hậu phương” được ông nhìn nhận có vai trò quan trọng ngang với những chiến dịch lớn số 1 trong trận chiến tranh[72]:

Kinh nghiệm lịch sử, những quy luật chung tiến hành trận chiến tranh dạy rằng không một vương quốc nào hoàn toàn có thể chịu đựng nổi sự căng thẳng mệt mỏi to lớn ấy, vì sẽ không còn hề người để thao tác trong những xí nghiệp, nhà máy sản xuất, không hề người trồng trọt lúa mì để bảo vệ cho nhân dân và phục vụ cho quân đội mọi thứ thiết yếu. Các tướng lĩnh của Hít-le được nuôi dưỡng bởi những giáo điều của Clausewitz và Moltke nên không thể hoặc không thích hiểu đến tình hình đó. Kết quả là bọn Hít-le đã tự phá hoại giang sơn của chúng, tuy nhiên bọn chúng đã bóc lột tới hàng trăm nghìn người lấy ở những nước bị chiếm đóng…
Thế còn ở hậu phương? Lẽ nào lãnh đạo những nước khác hoàn toàn có thể làm trọn những điều mà những người dân Bôn-se-vích đã làm? Họ đã chuyển nguyên cả xí nghiệp, nhà máy sản xuất ngay trước mũi súng quân thù tới những vùng hoang vu ở Pô-vôn-giê, ở ngoại Uran, ở Siberia. Trong những Đk rất là trở ngại vất vả như vậy mà chỉ trong vòng thuở nào gian ngắn, họ đã ổn định được sản xuất và phục vụ mọi thứ thiết yếu cho tiền tuyến! Đất nước toàn bộ chúng ta lại đào tạo và giảng dạy ra những tướng lĩnh và nguyên soái về dầu hỏa, luyện kim và vận tải lối đi bộ, sản xuất máy móc và về nông nghiệp. Cuối cùng, toàn bộ chúng ta còn tồn tại cả những thống soái về khoa học… Hàng trăm ngàn người đã biết thành chở sang nước Đức, thực ra đang trở thành nô lệ thao tác cho Hít-le. Song, Hít-le vẫn không thể bảo vệ phục vụ đủ cho quân đội của chúng. Còn nhân dân của toàn bộ chúng ta thì đã làm ra những việc làm tưởng như không thể làm nổi, đã lập nên chiến công vĩ đại. Đó là kết quả hoạt động và sinh hoạt giải trí của những người dân cộng sản trong công cuộc xây dựng Nhà nước Xô-viết và giáo dục con người mới… Đấy, lại thêm một nguyên nhân thắng lợi nữa của toàn bộ chúng ta, những đồng chí thấy không!

Phía Đức Quốc xã nhận được sự tương hỗ từ 9 nước liên minh (phát xít Ý, Romania, Bulgaria, Hungary, Phần Lan, Slovakia, Croatia, Vichy Pháp và Tây Ban Nha), 9 nước này đã phục vụ cho Đức khoảng chừng 20% quân số, 1/3 số lao động và hơn một nửa lượng nguyên vật tư để sản xuất vũ khí. Đức Quốc xã đã lôi kéo nguồn nhân lực, toàn bộ những kho vũ khí, dự trữ sắt kẽm kim loại, những nguyên vật tư kế hoạch, lôi kéo gần như thể toàn bộ nền công nghiệp quân sự chiến lược của toàn Tây Âu và Trung Âu vào trận chiến chống Liên Xô[22], ngoài ra Đức còn tuyển mộ hàng trăm ngàn lính đánh thuê từ những nước vùng Baltic, Nam Tư, Đan Mạch, người Cozak. Về số lượng nhân công lao động, khoảng chừng 40% nhân công của Đức là người quốc tế, từ những nước chư hầu hoặc vùng bị chiếm đóng[73] Trên thực tiễn, quân đội Liên Xô phải cùng lúc đương đầu với tiềm lực và quân đội của 9 nước châu Âu chứ không riêng gì Đức Quốc xã. Nếu không còn sự trợ giúp của 9 nước này, Đức Quốc xã sẽ không còn thể có đủ nhân lực và tài nguyên để tiến hành trận chiến tranh tổng lực lâu dài với Liên Xô (ví dụ, sau khi Romania bị Liên Xô vượt mặt vào tháng 8/1944 thì Đức cũng trở nên mất một nửa nguồn cung cấp dầu mỏ, điều này khiến sản lượng vũ khí của Đức sụt tụt giảm khá nhanh gọn Tính từ lúc thời gian ở thời gian cuối năm 1944 và quân đội Đức cũng thua chung cuộc chỉ nửa năm tiếp Từ đó).

Vùng chiếm đóng của Đức (màu xám đậm) hoặc những nước liên minh của Đức (màu xám nhạt) năm 1942. Đức đã lôi kéo thật nhiều nhân lực, tài nguyên từ những nước này chứ không riêng gì có sử dụng nguồn lực trong nước

Không chỉ lôi kéo trong nước, Đức còn lôi kéo nhân lực, tài nguyên của những vùng đã biết thành chiếm đóng để sở hữu thêm nguồn lực cho trận chiến tranh. Khi Đức chiếm hữu được lãnh thổ mới (bằng phương pháp lấn chiếm trực tiếp hoặc bằng phương pháp thiết lập chính phủ nước nhà bù nhìn ở những nước bị vượt mặt), những lãnh thổ mới này buộc phải bán tài nguyên và nông sản cho Đức với giá quá thấp. Một lượng lớn thành phầm & hàng hóa chảy vào Đức từ những vùng bị chinh phục ở phía Tây. Ví dụ, 2/3 trong toàn bộ những chuyến tàu hỏa ở Pháp vào năm 1941 đã được sử dụng để vận chuyển thành phầm & hàng hóa sang Đức. Na Uy mất 20% thu nhập quốc dân vào năm 1940 và 40% vào năm 1943 để phục vụ cho Đức[74] Vào trong năm 1943–44, 55% GDP của nước Pháp được sử dụng để chuyển cho Đức[75].

Ngay từ khi khởi đầu Thế chiến (năm 1939), 20% nguồn cung cấp lương thực và 33% nguồn cung cấp tài nguyên tài nguyên của Đức là được lấy từ những nước bị chiếm đóng hoặc những nước liên minh của Đức (Romania, Thụy Điển, Vichy Pháp, Hungary, Tiệp Khắc, Nam Tư…)[76] Tỷ lệ này còn tăng dần hơn trong trong năm tiếp Từ đó, khi quy mô trận chiến tranh ngày càng lớn khiến vận tốc hao tổn tài nguyên của Đức ngày càng tăng.

Do bị thiếu lương thực bởi nhiều nông dân nam đã nhập ngũ, Đức bù đắp sự thiếu vắng đó bằng phương pháp lấy hàng triệu tấn ngũ cốc từ Nam Tư, Hungary và Romania. Nguồn phục vụ dầu của Đức, vốn rất quan trọng cho nỗ lực trận chiến tranh, phụ thuộc phần lớn vào việc nhập khẩu 1,5 triệu tấn dầu thường niên, hầu hết từ Romania. Đức cũng chiếm giữ luôn nguồn phục vụ dầu của những nước bị chinh phục – ví như Pháp[77] Ngày 27/5/1940, Đức đã ký kết thỏa thuận hợp tác với Romania, Từ đó Romania đã phục vụ cho Đức 6.000.000 tấn dầu mỗi năm, chiếm 35% nguồn cung cấp xăng dầu tinh chế và 70% dầu thô cho Đức[78]

Về quặng sắt, 41,7% nguồn cung cấp của Đức trong quy trình 1938-1941 là vì Thụy Điển phục vụ. Cứ 4 trong số 10 vũ khí của Đức (súng ống, xe tăng, pháo…) là được sản xuất bằng quặng sắt kẽm kim loại do Thụy Điển phục vụ[79]

Về mặt sản xuất, Đức trưng dụng mọi nhà máy sản xuất tại những lãnh thổ chiếm đóng, những nhà máy sản xuất này đã phục vụ thật nhiều vũ khí cho Đức. Ví dụ như loại xe tăng Panzer 38(t) và những biến thể của nó đã được sản xuất tại những nhà máy sản xuất ở Tiệp Khắc với số lượng lên tới trên 6.600 chiếc[80]

Do phần lớn phái mạnh Đức đã nhập ngũ nên Đức bị thiếu lao động sản xuất, nhất là sản xuất vũ khí. Để bù đắp thiếu vắng, trong tháng 1 năm 1944, gần 6,5 triệu lao động của Đức là người quốc tế (chiếm 40% tổng số lao động), tuyển dụng từ những vùng mà Đức chiếm đóng, gồm có: 2,165 triệu người Liên Xô, 1,4 triệu người Ba Lan, 1,1 triệu người Pháp, 180.000 người Italy, 350.000 người Hà Lan, 348.000 người Tiệp Khắc, 500.000 người Bỉ và khoảng chừng 300.000 người nước khác[81][82]

Hỗ trợ cho Liên Xô

Trong quy trình trận chiến tranh, Liên Xô đã nhận được được 17.499.861 tấn thành phầm & hàng hóa viện trợ của Mỹ-Anh theo chương trình Lend-Lease (cho vay vốn ngân hàng – cho thuê), tương tự 9,8 tỷ USD (thời giá 1945). Riêng khoản viện trợ của Hoa Kỳ dành riêng cho Liên Xô từ thời điểm ngày một tháng 10 năm 1941 đến 31 tháng 5 năm 1945 gồm có: 427.284 xe vận tải lối đi bộ, 13.303 phương tiện đi lại chiến đấu, 35.170 xe mô tô, 2.328 xe tiếp tế quân nhu, 2.670.371 tấn nhiều chủng loại thành phầm từ dầu mỏ (gồm xăng và dầu) [83], 4.478.116 tấn thực phẩm (thịt hộp, đường, bột, muối, vv), 1.911 đầu máy hơi nước, 66 đầu máy xe lửa Diesel, 1.000 xe xe hơi, 120 xe thùng và 35 xe máy hạng nặng[83], 12.000 xe tăng – thiết giáp (gồm có 7.000 xe tăng, khoảng chừng 1.386 trong số đó là M3 Lee và 4.102 là M4 Sherman) [84]; 11.400 máy bay (4.719 trong số đó là Bell P-39 Airacobras) [85].

Động lực chính của Mỹ-Anh khi viện trợ cho Liên Xô là vì quyền lợi của chính họ, chứ không phải là yếu tố hào phóng. Tổng thống Mỹ là Roosevelt tin rằng Hoa Kỳ sẽ thua cuộc nếu Đức thắng lợi ở Mặt trận phía Đông. Khi đó Đức sẽ trấn áp toàn bộ lục địa châu Âu, từ eo biển Anh đến trung bộ nước Nga, quy mô nhân lực và tài nguyên của Đức khi này sẽ tăng thêm thật nhiều. Giúp Hồng quân chống lại Đức cũng đó đó là để bảo vệ lợi thế của những nước Đồng minh phương Tây. Phía Liên Xô cũng không xem Lend-Lease là hàng từ thiện. Họ là nước mang gánh nặng trận chiến tranh lớn số 1 trong quy trình quan trọng nhất. Cuối năm 1942, Hồng quân phải đương đầu với 193 sư đoàn Đức, trong lúc những lực lượng Anh-Mỹ ở Châu Phi chỉ phải đương đầu với 4 sư đoàn Đức. Đối với Liên Xô, việc những liên minh phương Tây không mở được mặt trận thứ hai ở châu Âu cho tới giữa năm 1944 đã khiến Liên Xô phải gánh chịu thêm gánh nặng và thương vong của trận chiến[86].

Bản thân Lend-Lease cũng khá được thực thi chậm. Chỉ sau Trận Stalingrad (19/8/1942 đến 2/2/1943), viện trợ của Mỹ-Anh mới khởi đầu được chuyển đến với quy mô đáng kể – 85% lượng hàng Lend-Lease được chuyển đến sau tháng 1 năm 1943, khi đó thắng lợi chung cuộc của Liên Xô đã gần như thể chắc như đinh. Rõ ràng là chương trình Lend-Lease đã tới quá muộn để trở thành tác nhân quyết định hành động trong thắng lợi của Liên Xô, nhưng dù sao nó cũng tăng tốc quy trình vượt mặt Đức, giúp Liên Xô giảm sút thiệt hại trong trận chiến tranh[86].

Một số quan điểm nhận định rằng Phương Tây đã thổi phồng quá mức cần thiết vai trò của khoản viện trợ cho Liên Xô. Tổng giá trị viện trợ chỉ bằng 4% tổng lượng sản xuất của Liên Xô trong trong năm trận chiến tranh (trong lúc Liên Xô phải chống đỡ 70% binh sĩ của Đức và chư hầu). Do vậy, những quan điểm này đã nhận được định rằng viện trợ lend-lease góp phần không đáng kể vào thắng lợi của những lực lượng vũ trang Xô viết. Ngoài ra, viện trợ trong năm 1941 (khi Liên Xô đang cần nhất) lại khá nhỏ giọt, trong lúc tới 56,5% giá trị viện trợ lend-lease chỉ đến Liên Xô vào năm ở đầu cuối của cuộc trận chiến tranh (từ thời điểm tháng 1/1944 tới tháng 5/1945)[87], khi đó mức sản xuất của Liên Xô đã vượt xa Đức nhiều lần. Chưa kể nhiều học giả Xô viết cho biết thêm thêm rằng những loại vũ khí mà Mỹ viện trợ cho Liên Xô trong quy trình này bị binh sĩ Hồng quân chê bai quá nhiều và ít khi sử dụng (ví như xe tăng M3 Stuart hay tiểu liên Thompson bị nhìn nhận là thiếu sức mạnh và dễ hỏng hóc so với vũ khí tương ứng do Liên Xô sản xuất như T-34 và PPSh-41). Nhiều loại xe tăng của Mỹ và Anh viện trợ cho Liên Xô không hoàn hảo nhất và bị thiếu kính ngắm, phụ tùng, bộ dụng cụ bảo dưỡng và sửa chữa thay thế… Những quả đạn nổ cho pháo 75mm trên xe tăng Mỹ có Xu thế tiếng nổ bất thần. Stalin đã phàn nàn với Roosevelt trong một lá thư vào năm 1942: “Theo những Chuyên Viên của chúng tôi ở mặt trận, xe tăng Mỹ thuận tiện và đơn thuần và giản dị bị đốt cháy bởi những khẩu súng chống tăng bắn vào phía sau hoặc hai bên. Đó là vì nhiên liệu xăng của những xe tăng Mỹ khi bị đốt nóng đã tạo ra một lớp khói xăng dày bên trong những xe tăng, tạo Đk cho quy trình bốc cháy”[88] Xe tăng M3 Lee của Mỹ bị lính Liên Xô gán cho biệt danh là “БМ-6 – братская могила vào шестерых”, nghĩa là “ngôi mộ tập thể cho sáu người”, như một phương pháp để mỉa mai hỏa lực và vỏ giáp yếu của loại xe này[89].

Nhà ngoại giao Vyacheslav Molotov tuyên bố năm 1945 rằng “đất việt nam đã phục vụ toàn bộ những yếu tố thiết yếu cho quân đội anh hùng của toàn bộ chúng ta”. Các nhà sử học khác ví như Roger Munting đã lập luận rằng sự viện trợ của Đồng minh (Lend-Lease) không bao giờ chiếm hơn 4% sản lượng công nghiệp thời chiến của Liên Xô[90] Các số liệu đã cho toàn bộ chúng ta biết vũ khí Lend-Lease chỉ phục vụ một góp phần nhỏ cho nỗ lực trận chiến tranh của Liên Xô (chiếm gần đầy 2% pháo binh, 12% số máy bay, 10% số xe tăng mà Liên Xô sử dụng)[91]

Harry Lloyd Hopkins, cố vấn của Tổng thống Roosevelt, nhận định: “Chúng tôi chưa bao giờ nhận định rằng sự giúp sức của toàn bộ chúng ta dưới hình thức lend-lease là yếu tố chính trong thắng lợi của Liên Xô trước Hitler ở mặt trận phía đông. Chiến thắng đó đạt được bằng sự dũng cảm và máu của quân đội Nga”. Nhà sử học Mỹ George C. Herring thẳng thắn hơn: “Lend-lease không phải là hành vi vô tư. Đây là một hành vi có tính toán, vị kỷ và người Mỹ luôn tưởng tượng rõ ràng những món lợi mà người ta hoàn toàn có thể thu được từ hành vi đó”. Tổng thống Mỹ Franklin D. Roosevelt đã xác lập rằng việc giúp sức Liên Xô cũng đó đó là vì quyền lợi của Mỹ, bởi nếu Liên Xô thất bại thì chính Mỹ sẽ là tiềm năng tiếp theo đó, Roosevelt so sánh rằng “một vòi cứu hỏa nên được trao cho một người hàng xóm để ngăn ngừa lửa cháy lan đến nhà riêng của chính mình”. Thực tế viện trợ của Mỹ không phải là yếu tố ban tặng, bản thân tên thường gọi của nó (“Lend-lease”, nghĩa là “cho vay vốn ngân hàng – cho thuê”) đã đã cho toàn bộ chúng ta biết nó vẫn là một dạng hợp đồng “bán vũ khí – trả tiền sau” chứ không phải là cho không. Trong và sau trận chiến tranh, Liên Xô đã phải trả nợ (tính kèm lãi suất vay) cho những thành phầm & hàng hóa, vũ khí mà Mỹ đã viện trợ cho họ, hình thức trả nợ gồm nhiều tàu chở sắt kẽm kim loại quý như bạch kim trị giá hàng tỷ USD Mỹ là nước duy nhất trong khối Đồng minh hầu như không biến thành tàn phá mà còn thu được những nguồn lợi kinh tế tài chính khổng lồ từ cuộc trận chiến tranh[92].

Một số ý kiến khác lại xác lập rằng Lend-Lease thực sự có ý nghĩa lớn trong thắng lợi của Liên Xô trước Đức Quốc xã. Vào thời đó việc vận chuyển vũ khí và nhu yếu phẩm của Liên Xô phụ thuộc thật nhiều vào hoạt động và sinh hoạt giải trí vận tải lối đi bộ đường tàu, nhưng Liên Xô đã chấm hết sản xuất những thiết bị đường tàu Tính từ lúc năm 1941 để chuyển sang sản xuất xe tăng. Lend-Lease đã phục vụ 92% tổng số những thiết bị đường tàu cho Liên Xô[83][93][94] gồm có một,911 đầu máy xe lửa và 11,225 toa tàu lửa. Khoảng 400 ngàn xe vận tải lối đi bộ do Mỹ sản xuất và phục vụ cho Liên Xô quy trình này, gồm có cả những dòng xe như Dodge hay Studebaker, đã tương hỗ lớn về phục vụ hầu cần cho binh lính Hồng quân. Vào năm 1945, gần 1/3 số xe tải vận tải lối đi bộ của quân Liên Xô trên mặt trận được sản xuất ở Mỹ. Từ năm 1942, hầu hết những bệ phóng tên lửa Katyusha của Hồng quân được lắp đặt trên những chiếc xe tải do Mỹ viện trợ, đem lại hiệu suất cao chiến đấu cao hơn so với xe tải do Liên Xô sản xuất [95]. Các nước Đồng minh đã và đang phục vụ 2,586 triệu tấn nhiên liệu máy bay cho không quân Liên Xô, gấp 1,4 lần so với lượng nhiên liệu máy bay mà Liên Xô tự sản xuất[83]. Alexander Pokryshkin (một trong những phi công chiến đấu xuất sắc nhất của không quân Liên Xô) đã có tổng số 65 lần bắn hạ máy bay địch, 47 lần trong số đó là lúc ông bay loại Bell P-39 Airacobras do Mỹ phục vụ cho Liên Xô thông qua Lend-Lease[96]. Mỹ còn viện trợ một số trong những lượng lớn những phương tiện đi lại liên lạc, thức ăn đóng hộp và quần áo cho Liên Xô trong trận chiến[97]. Joseph Stalin tại hội nghị Tehran đã công nhận: “Nếu không còn nền công nghiệp sản xuất của Mỹ, phe Đồng minh có lẽ rằng sẽ không còn bao giờ thắng được trận chiến này”[98][99]. Trong tiệc mừng sinh nhật thủ tướng Anh Churchill tại Teheran, Stalin nói rằng: “Thứ quan trọng nhất trong trận chiến này đó đó là máy móc. Hoa Kỳ đã chứng tỏ rằng họ hoàn toàn có thể sản xuất được từ 8.000 đến 10.000 máy bay mỗi tháng. Trong khi đó nước Nga chỉ hoàn toàn có thể sản xuất được nhiều nhất là 3.000 máy bay mỗi tháng. Anh Quốc cũng chỉ sản xuất được từ 3.000 đến 3.500 máy bay mỗi tháng, hầu hết là máy bay ném bom hạng nặng. Bởi thế, Hoa Kỳ đó đó là giang sơn của những cỗ máy. Nếu không còn những cỗ máy đó, thông qua Lend-Lease, toàn bộ chúng ta sẽ thua trận chiến này”[100]. Nguyên soái Liên Xô Georgi Konstantinovich Zhukov vấn đáp trong một cuộc phỏng vấn năm 1963 rằng: “…toàn bộ chúng ta không thể phủ nhận được rằng người Mỹ đã phục vụ cho chúng tôi những thứ thiết yếu [thông qua Lend-Lease] mà nếu không còn nguồn viện trợ này chúng tôi đang không thể trang bị cho quân đội để tham dự trữ hoặc thậm chí còn không thể tiếp tục cuộc trận chiến tranh… Chúng tôi không còn thuốc nổ và thuốc súng… Người Mỹ thực sự đã cứu chúng tôi bằng thuốc súng và thuốc nổ của tớ. Chưa kể vô số những tấm thép mà người ta đã gửi cho chúng tôi! Làm sao chúng tôi hoàn toàn có thể sản xuất được xe tăng vào thời gian lúc đó nếu không còn thép của người Mỹ? Ngày nay bọn họ cứ làm như chúng tôi hoàn toàn có thể tự sản xuất được toàn bộ những thứ đó vậy. Không có xe vận tải lối đi bộ của Mỹ, chúng tôi sẽ không còn còn gì để lắp đặt những khẩu súng của chúng tôi” [101], ông nhận định rằng khoản viện trợ Lend-Lease là một bước ngoặt trong Thế chiến 2[88].[102]. Lãnh đạo Liên Xô Nikita Khrushchev về sau viết trong cuốn hồi ký của ông: “Stalin đã nói thẳng thừng rằng nếu Hoa Kỳ không hỗ trợ sức toàn bộ chúng ta [Liên Xô], toàn bộ chúng ta sẽ không còn thể giành được thắng lợi. Nếu toàn bộ chúng ta phải một mình chiến đấu với Đức Quốc xã, toàn bộ chúng ta đang không thể chống đỡ nổi sức mạnh mẽ và tự tin của quân Đức, và toàn bộ chúng ta chắc như đinh sẽ thua cuộc trận chiến tranh […] Khi tôi lắng nghe những nhận xét này của ông ấy, tôi đã hoàn toàn đồng ý với ông ấy, và đến ngày ngày hôm nay tôi thậm chí còn còn đồng ý hơn thế nữa.”[103]. Theo nhà sử học Nga Boris Vadimovich Sokolov, người đã từng có 30 năm sống dưới thời Xô viết, Lend-Lease đã đóng một vai trò rất quan trọng, thậm chí còn là quyết định hành động trong thắng lợi của Hồng quân: “Tóm lại, hoàn toàn có thể rút ra kết luận: rằng nếu không còn những chuyến hàng của phương Tây theo chương trình viện trợ Lend-Lease, Liên bang Xô viết không những không thể thắng lợi cuộc Chiến tranh vệ quốc vĩ đại, họ thậm chí còn còn không thể chống lại quân xâm lược Đức, họ không thể sản xuất đủ vũ khí và trang thiết bị quân sự chiến lược hoặc phục vụ đủ nhiên liệu và đạn dược cho binh lính. Giới lãnh đạo Xô viết đã nhận được thức rõ được sự tùy từng Lend-Lease.[83]”

Trong cuộc trận chiến tranh, chính phủ nước nhà Liên Xô đã nỗ lực hạ thấp vai trò của những khoản viện trợ quốc tế, điều này khiến Đại sứ Mỹ tại Liên Xô lúc đó là William Standley tức giận: “Có vẻ như chính phủ nước nhà Nga muốn che giấu đi thực sự rằng họ đang nhận được sự giúp sức từ bên phía ngoài. Rõ ràng là họ muốn người dân tin rằng Hồng quân đang chiến đấu một mình trong trận chiến này”. Cơ quan kiểm duyệt của Nga tiếp theo này đã được cho phép phát biểu này của Standley được đăng tải những tờ báo trong toàn nước[104].

Một số quan điểm khác thì lại nhận định rằng “lend – lease” không phải là quan trọng sống còn với Liên Xô, nhưng cũng không phải là vô ích. Một số sử gia như M. Harison tin rằng nếu không còn “lend – lease”, Liên Xô vẫn sẽ thắng lợi, nhưng thắng lợi này sẽ tới chậm hơn vài tháng. trái lại, nếu không còn sự tham gia của Liên Xô (chống đỡ 70% lực lượng Đức và chư hầu) thì những nước Đồng Minh còn sót lại cũng tiếp tục khó hoàn toàn có thể vượt mặt được khối Phát xít ở châu Âu[105]. Chuyên gia quân sự chiến lược Nga Andrey Chaplygin tin rằng Liên Xô vẫn sẽ thắng lợi trong cuộc thế chiến dù không còn lend – lease, nhưng chương trình này cũng giúp Liên Xô giảm thiểu tổn thất trên con phố đi đến Chiến thắng. Còn riêng với Mỹ thì lend – lease trước hết, như chính Tổng thống Mỹ Franklin D. Roosevelt đã từng nói: “Đó là một khoản vốn sinh lời”[106].

Một người Nga đã nói: “Chúng ta đã quyết tử hàng triệu người (để góp thêm phần cho thắng lợi của Đồng Minh), và họ (Mỹ) muốn toàn bộ chúng ta phải cúi rạp trước mặt họ chỉ vì họ gửi thịt đóng hộp cho toàn bộ chúng ta sao. Một kẻ thực dụng có bao giờ làm bất kể điều gì mà không đem lại quyền lợi cho ông ta? Đừng nói với tôi rằng Lend – lease là một khoản tiền từ thiện”[104].

Sau trận chiến tranh, Mỹ đã yêu cầu Liên Xô trả 1,3 tỷ USD cho số tiền nợ còn sót lại từ chương trình Lend-Lease, nhưng chính phủ nước nhà Liên Xô cho biết thêm thêm họ chỉ hoàn toàn có thể trả 170 triệu USD. Chính phủ Hoa Kỳ khước từ Đk này, dẫn đến những cuộc đàm phán vào năm 1972 và kết quả đã đi tới một thỏa thuận hợp tác giữa 2 nước, Từ đó Liên Xô có trách nhiệm và trách nhiệm phải trả đủ 722 triệu USD cho Mỹ cho tới năm 2001. Năm 1990, Mỹ và Liên Xô trở lại đàm phán. Hai bên đã đi đến quyết định hành động rằng đến năm 2030, Liên Xô sẽ trả đủ cho Mỹ khoản tiền còn sót lại là 674 triệu USD. Tuy vậy chỉ 1 năm tiếp theo, Liên Xô sụp đổ. Vào năm 1993, chính phủ nước nhà Nga đã tuyên bố họ sẽ thừa kế những số tiền nợ của Liên Xô và sẽ sớm thanh toán cho toàn bộ số thành phầm & hàng hóa mà Liên Xô đã nhận được được theo dự luật Lend-Lease.[104]

Cùng với việc nhận hàng lend-lease từ những nước liên minh, Liên Xô cũng viện trợ ngược cho những nước này. Trong trong năm trận chiến tranh, những nước liên minh đã và đang nhận từ Liên Xô 300.000 tấn quặng crom và mangan, gỗ, vàng và bạch kim. Liên Xô đã phục vụ một số trong những lượng không rõ những lô hàng tài nguyên quý và hiếm cho Hoa Kỳ như một hình thức chi trả cho hàng lend-lease do Mỹ phục vụ, điều này đã được thỏa thuận hợp tác trước lúc ký kết nghị định thư thứ nhất vào trong ngày một tháng 10 năm 1941. Một số trong những lô hàng này đã biết thành phát hiện bởi người Đức. Vào tháng 5 năm 1942, HMS Edinburgh bị chìm trong lúc mang theo 4,5 tấn vàng của Liên Xô chở đến cho Hoa Kỳ. Vào tháng 6 năm 1942, SS Port Nicholson bị chìm trên đường từ Halifax, Nova Scotia đến Tp New York, trên tàu chở thật nhiều bạch kim, vàng và kim cương công nghiệp của Liên Xô, xác tàu được phát hiện năm 2008[107].

Tù binh Liên Xô kiệt quệ trong trại triệu tập Mauthausen.

Trong quy trình trận chiến tranh, Đức quốc xã thi hành chủ trương diệt chủng người Do Thái và người Slav tại những vùng chiếm đóng[108]. Mặt khác, tù binh Liên Xô bị cưỡng bức lao động với cường độ cao trong lúc chính sách ăn uống tồi tệ, khiến nhiều người đã chết vì kiệt sức và đói khát. Những tù binh là Đảng viên hoặc chính trị viên hoàn toàn có thể bị xử bắn ngay lúc bị bắt bởi một mệnh lệnh được phát hành trước đó bởi Hitler nhằm mục đích tiêu diệt những đầu não chỉ huy và nguồn khuyến khích chính trị của Hồng quân[109].

Hàng chục triệu Người Nga và những người dân Slav cũng trở nên giam giữ tại hơn 100 trại triệu tập của Đức trên khắp những vùnh lãnh thổ châu Âu bị nước Đức Quốc xã chiếm đóng. Các trại lớn số 1 là Dachau, Buchenwald, Ravensbrück, Auschwitz, Majdanek, Bergen Belsen, Gusen… Số người được giải phóng khỏi những trại này sau trận chiến tranh chỉ từ vài trăm nghìn. Ước tính khoảng chừng 13,6 triệu thường dân Liên Xô đã chết trong trận chiến[110][111][112], cùng với đó là khoảng chừng 3,3 triệu tù binh Liên Xô đã chết trong những trại tù binh của Đức)[113][114].

Không phải toàn bộ những người dân chết trong thời kỳ trận chiến tranh của Liên Xô đều bị Đức quốc xã giết chết; có những người dân Liên Xô đã chết khi tham chiến cho phía Đức, hoặc chịu sự trừng phạt của Liên Xô với những người dân đã cộng tác với quân Đức. Tới năm 1987, những hồ sơ của Liên Xô vẫn không được công khai minh bạch trước công chúng.[115] Ít nhất 1 triệu người đã thiệt mạng trong những trại giam của Liên Xô trong thời chiến hoặc bị cơ quan ban ngành thường trực Liên Xô trục xuất. Những cái chết khác xẩy ra trong những cuộc di tản thời chiến và do suy dinh dưỡng liên quan đến trận chiến tranh và bệnh tật trong trong nước.[116] Vài trăm nghìn người Liên Xô đã cộng tác với Đức Quốc xã, và khoảng chừng 215.000 người trong số này đã tử trận khi tham chiến trong hàng ngũ quân đội Đức Quốc xã[117]

Liên Xô

Thi thể của những phụ nữ và trẻ con Đức tại Metgethen năm 1945, Đức Quốc xã tuyên bố họ bị binh sĩ Liên Xô sát hại

Theo một số trong những tài liệu phương Tây, Tính từ lúc lúc tiến vào nước Đức (1944-1945), ngoài việc cướp nhà dân và cửa hiệu[118] Hồng quân Liên Xô đã cưỡng hiếp hàng trăm nghìn phụ nữ và trẻ con người Đức, từ 8 đến 80 tuổi[119][120][121][122]. Theo Franz Wilhelm Seidler, riêng ở Berlin là 20 tới 100 ngàn, những tỉnh còn sót lại từ 100 ngàn tới nửa triệu[123][124]. Rất nhiều nạn nhân trong số này bị từ 10 đến 12 lính hãm hiếp tập thể, và hầu hết bị hãm hiếp nhiều lần[125][126].

Một số nhà sử học vẫn tranh cãi về tính chất xác thực và quy mô của những vụ hiếp dâm. Các nhà sử học Nga phủ nhận những cáo buộc về hiếp dâm hàng loạt, họ đưa ra dẫn chứng là một lệnh phát hành ngày 19 tháng 1 năm 1945, yêu cầu việc ngăn ngừa ngược đãi thường dân. Một lệnh của Hội đồng quân sự chiến lược của Phương diện quân Byelorussia số một, có chữ ký của Nguyên soái Rokossovsky, đã ra lệnh xử bắn những binh lính phạm tội trộm cướp và hiếp dâm ngay tại hiện trường của vụ án. Ba binh sĩ đã biết thành treo cổ công khai minh bạch trước người dân Đức vì tội hãm hiếp, và những vi phạm đã gần như thể chấm hết. Một lệnh phát hành bởi Stavka (Bộ Tổng tư lệnh Tối cao Hồng quân) vào trong ngày 20 tháng bốn năm 1945 đã phổ cập tới binh sĩ rằng nên phải duy trì quan hệ tốt với những người dân Đức để giảm kháng cự và để chiến sự kết thúc nhanh hơn.[127][128][129] Thiếu tướng Vasili Satilov, sư đoàn trưởng sư đoàn bộ binh 150, thuộc Quân đoàn bộ binh 79, Tập đoàn quân xung kích 3, Phương diện quân Byelorussia 1, cty đã cắm cờ thắng lợi lên nóc nhà Quốc hội Đức ở Berlin tuyên bố:

“

Quân đội Liên Xô không còn bất kể một hành vi thảm sát, cướp bóc nào, không còn bất kỳ hành vi trả thù nào riêng với việc tàn bạo mà quân Đức đã gây ra trên giang sơn chúng tôi. Mà trái lại, chúng tôi còn phục vụ lương thực cho những người dân Đức, những người dân lẽ ra sẽ là quân địch không đội trời chung của chúng tôi.

”
— Vasili Satilov.[130]

Trong khu vực chiếm đóng của Liên Xô, những thành viên của SED đã báo cáo cho Stalin cướp bóc và hãm hiếp bởi binh lính Liên Xô hoàn toàn có thể dẫn đến một phản ứng xấu đi của dân Đức riêng với Liên Xô và hướng tới tương lai của chủ nghĩa xã hội ở Đông Đức. Stalin đã phản ứng một cách rất khó chịu: “Tôi sẽ không còn tha thứ bất kể ai kéo danh dự của Hồng quân qua vũng bùn.”[131][132]

Các nhà lãnh đạo Liên Xô bất bình với những cty truyền thông của những nước mà vừa mới gần đây còn là một liên minh của tớ trên mặt trận chống phát xít đã làm rùm beng chuyện này. Bộ trưởng dân ủy ngoại giao Liên Xô V. M. Molotov chỉ ra rằng “chiến dịch hèn kém” này nhằm mục đích phá hoại uy tín của Hồng quân và trút lên đầu những người dân lính Hồng quân toàn bộ những gì xẩy ra do sự hỗn loạn trước đó tại những vùng do Liên Xô chiếm đóng. Ông nói: “Liên Xô và những bạn bè của chúng tôi trên toàn thế giới đã có những thông tin thiết yếu để chống lại chiến dịch tuyên truyền này”.[133]

Tướng Gareyev, quản trị của Học viện Khoa học Quân sự Nga, nhận xét[134]:

Tất nhiên, sự trả thù, gồm có cả bạo lực tình dục, đã xẩy ra. Một số binh sĩ chỉ đơn thuần và giản dị là không thể kiềm chế tức giận sau những gì Đức quốc xã đã làm trên giang sơn chúng tôi. Nhưng những trường hợp này đã biết thành trừng phạt nghiêm khắc. Và việc trả thù đang không trở nên phổ cập. Bởi vì ngay lúc chúng tôi chiếm đóng những thành phố, kỷ luật đã được thắt chặt. Chúng tôi phục vụ cho những người dân dân Đức thực phẩm, chăm sóc y tế, tuần tra bảo mật thông tin an ninh. Cá nhân tôi đã tham gia giải phóng Đông Đức. Tôi cam kết, việc lạm dụng tình dục thậm chí còn không hề được nghe thấy.

Theo nguồn tin của Nga thì một phụ nữ Berlin, Elizabeth Shmeer, cho biết thêm thêm[135]:

Đức quốc xã nói rằng nếu người Nga đến đây, họ sẽ tàn phá và hãm hiếp kinh khủng. Nhưng thực tiễn tiếp theo đó rất khác: dù là những người dân bại trận, quân đội Đức đã gây ra thật nhiều đau khổ cho nước Nga, nhưng những người dân thắng lợi đã cho chúng tôi thực phẩm còn nhiều hơn nữa những gì cơ quan ban ngành thường trực cũ phân phát. Đối với chúng tôi điều này là rất khó hiểu. Một cách cư xử nhân đạo như vậy dường như chỉ người Nga làm được.

Những người lính Hoa Kỳ và Liên Xô gặp nhau trên bờ sông Elbe ngày 9 tháng 5 năm 1945

Tại Liên Xô và Đức Quốc xã ngay trong thời bình sự lãnh đạo của lãnh tụ là triệu tập và cực quyền ở tại mức độ rất cao, trong trận chiến tranh mức độ cực quyền triệu tập lại càng cao hơn thế nữa. Trong trận chiến tranh những tình cảm như yêu nước, lòng tự hào dân tộc bản địa, ý thức trách nhiệm, danh dự được gắn sát với việc trung thành với chủ vô Đk với mệnh lệnh của lãnh tụ.

Cả Iosif Vissarionovich Stalin và Adolf Hitler trên cương vị là Tổng tư lệnh tối cao là những thành viên có tài năng tổ chức triển khai phi thường, có sức lôi cuốn và gây ảnh hưởng to lớn đến quần chúng, có những tính cách và ý chí cực mạnh đã có ảnh hưởng rất to lớn đến việc điều hành quản lý trận chiến tranh.

Adolf Hitler là nhà tư tưởng quân sự chiến lược và nhà tổ chức triển khai xây dựng quân đội lớn: trước đại chiến, tư duy của Führer (lãnh tụ – tức Hitler) về hình thức và bản chất trận chiến tranh trong tương lai đã trùng phù thích hợp với những trí tuệ quân sự chiến lược Đức. Các quyết sách cương quyết của Führer về chính trị và xây dựng lực lượng vũ trang đã góp thêm phần đưa quân đội Đức từ một quân đội thua trận, yếu ớt, chỉ trong 6 – 7 năm đang trở thành quân đội mạnh nhất toàn thế giới với những thắng lợi vũ bão trong thời kỳ đầu trận chiến tranh tại châu Âu, vượt mặt quân đội những cường quốc đối phương với hiệu suất chiến đấu rất cao, đó thực sự là cuộc cách mạng trong quân sự chiến lược. Và ngay trong việc chỉ huy trực tiếp những chiến dịch trong thời kỳ đầu Chiến tranh toàn thế giới thứ hai cũng luôn có thể có dấu ấn rất tích cực của Hitler và uy tín của Führer đã được giới tướng lĩnh quân sự chiến lược Đức công nhận như một thiên tài quân sự chiến lược.

Tuy nhiên với đậm cá tính bùng nổ, bản chất liều lĩnh, phiêu lưu có một không hai trong lịch sử, Hitler đã trở nên quá tự tin rằng với thiên tài của tớ thì cái gì rồi cũng hoàn toàn có thể làm được. Sự liều lĩnh phiêu lưu hoàn toàn có thể cho một kết quả tốt ở thời gian nào đó, nhưng ở tại mức độ chủ trương vương quốc và của người lãnh đạo Đế chế thì điều này nhất định sẽn mang đến thảm hoạ. Führer coi thường cả những quy tắc lớn số 1 trong kế hoạch chính trị và quân sự chiến lược nhảy vào đồng thời chống lại toàn bộ những cường quốc mạnh nhất toàn thế giới, đồng ý trận chiến tranh trên nhiều mặt trận.

Hitler gắn huy chương can đảm và mạnh mẽ và tự tin cho những thiếu niên Đức trong lực lượng Volkssturm (Dân binh tự vệ) ở Berlin tháng bốn năm 1945

Führer thực sự tin tưởng hoặc trở thành nạn nhân của yếu tố tung hô sùng bái thành viên mình và đã nhận được định rằng mình là thiên tài quân sự chiến lược số một của toàn thế giới, những thắng lợi to lớn, thuận tiện và đơn thuần và giản dị ban đầu lại càng củng cố niềm tin của Hitler. Với bản chất độc đoán Hitler nắm lấy toàn bộ sự điều hành quản lý trận chiến tranh và ngày càng không thích lắng nghe những ý kiến của những tướng lĩnh Đức và càng xa rời thực tiễn mặt trận, sa vào chủ quan duy ý chí cao độ đến mức bệnh hoạn. Kết quả là trong quy trình trận chiến tranh, những tướng lĩnh tinh luyện của quân đội Đức nếu nhất quyết tỏ ý kiến trái chiều với Führer thì sẽ bị sa thải hoặc không được trọng dụng. Đến quy trình cuối trận chiến tranh Hitler, đã tập hợp xung quanh mình hầu hết là những tướng lĩnh có phẩm chất quan trọng nhất là trung thành với chủ vâng lời Führer không hạn chế.

Führer cho tới ngày ở đầu cuối của đế chế vì sự duy ý chí một cách bệnh hoạn nên vẫn không thể thích nghi được với thực tiễn là quân đội Đức đang phải chiến đấu trên thế thua, thế yếu và sắp thất bại. Bị ám ảnh bởi kĩ năng thay đổi thần kỳ bước ngoặt trận chiến tranh, Hitler ngoan cố trước sau như một chỉ có một mệnh lệnh “không lùi một bước”, không thích bỏ một tấc đất đã sở hữu lĩnh được được, mặc kệ những rủi ro không mong muốn tiềm ẩn tiềm ẩn bị vây hãm tiêu diệt lớn, vì vậy khi quân Đức buộc phải rút lui thì thường là quá muộn. Thậm chí gần đến ngày bại trận hoàn toàn mà Hitler vẫn trông mong vào những cuộc phản công ngoạn mục và không được cho phép rút bỏ đất đai (một ví dụ rất điển hình là cụm tập đoàn lớn lớn quân Courland với vài chục vạn quân đã hoàn toàn mất hết ý nghĩa chiến đấu, bị giam chân ở mẩu đất nhỏ bắc Latvia đến hết trận chiến tranh trong lúc đó Đức đang rất cần binh sĩ để phòng thủ Đế chế nhưng Hitler cương quyết từ chối di tản, đây vẫn là một điều khó hiểu của trận chiến tranh). Càng ngày Führer càng mất đi sự lãnh đạo sáng suốt. Nói chung từ thời điểm năm 1942, sự lãnh đạo quân sự chiến lược của Hitler đã mang tính chất chất xấu đi và ngày càng ảnh hưởng xấu đến kết quả chiến đấu trên mặt trận của quân đội Đức.

Nguyên soái Liên Xô Joseph Stalin, Tổng thống Hoa Kỳ Harry S. Truman và Thủ tướng Anh Clement Attlee tại Hội nghị Potsdam, tháng 7 năm 1945

Lãnh tụ Stalin của Liên Xô thì lại chủ quan duy ý chí ở một khía cạnh khác. Trước và trong trận chiến tranh, tuy nhiên những kiến thức và kỹ năng về quân sự chiến lược của ông đã lỗi thời so với việc tăng trưởng của những học thuyết trận chiến tranh tân tiến cũng như sự tăng trưởng của vũ khí nhưng bằng ý chí độc đoán cố hữu, việc chỉ huy tác chiến của ông riêng với lực lượng vũ trang Liên Xô trong hai năm đầu của cuộc trận chiến tranh Xô-Đức đã đem lại những kết quả xấu đi.

Trong những tháng đầu của trận chiến tranh, để trừng trị trách nhiệm của thành viên trong những thất bại, và cũng để trấn áp tư tưởng chủ bại trong quân đội, Stalin dùng tòa án quân sự chiến lược để trừng phạt những tướng lĩnh dưới quyền: nhiều tướng lĩnh Xô Viết đã biết thành xử bắn vì trách nhiệm đã để thua trận, nhất là lúc tòa án quân sự chiến lược được trao cho những thành viên là cán bộ chính trị có Xu thế coi trừng phạt là một giải pháp để ổn định tình hình như Vyacheslav Mikhailovich Molotov[136], Lev Zakharovich Mekhlis[137], Georgy Maximilianovich Malenkov[138], Nikolai Alexandrovich Bulganin… Điều này đặc biệt quan trọng gây hại vì nó làm mất đi máu đội ngũ sĩ quan hồng quân đang rất thiếu, không được cho phép đội ngũ sĩ quan tích lũy kinh nghiệm tay nghề qua thất bại, làm cho những cấp chỉ huy Hồng quân không đủ can đảm dữ thế chủ động sáng tạo, chỉ trông chờ mệnh lệnh từ trên và làm phát sinh tâm ý “nướng quân” hoàn thành xong trách nhiệm bằng được với bất kỳ mức độ thương vong nào… Điển hình là đại tướng D. G. Pavlov, Tư lệnh phương diện quân Tây đã biết thành xử bắn về tội để mất cả Quân khu Byelorussia chỉ trong một tuần… Bắt đầu từ thời điểm tháng 10 năm 1941, Stalin đã nhận được thức được sự nguy hại của chủ trương này nên đã từ bỏ phương pháp lãnh đạo trận chiến tranh kiểu “xử tướng để răn đe”.

Khác xa với Hitler, Stalin sau những thất bại to lớn đã nhận được thức được hạn chế của tớ và đã biết nhờ vào Bộ tổng tham mưu và những tướng lĩnh để điều hành quản lý trận chiến tranh, càng về sau sự tranh luận và bàn luận những kế hoạch chiến đấu trong Tổng hành dinh Xô Viết về cơ bản trình làng lành mạnh. Và với việc tinh xảo của tớ Stalin đã biết tìm ra những tài năng quân sự chiến lược, tin tưởng đưa họ vào những vị trí lãnh đạo quân đội thay chỗ những tướng lĩnh quân hàm cao nhưng thiếu khả năng trong thực tiễn chiến đấu: thật nhiều sĩ quan trẻ tài năng đã được đề bạt rất nhanh, được giao chỉ huy tập đoàn lớn lớn quân, phương diện quân và đã hoàn thành xong xuất sắc trách nhiệm như Hovhannes Khachaturi Bagramyan, Ivan Danilovich Chernyakhovsky, Rodion Yakovlevich Malinovsky, Fyodor Ivanovich Tolbukhin… Tuy nhiên, để tỏ rõ tiếng nói ở đầu cuối của Tổng Tư lệnh tối cao, Stalin thường hay can thiệp vào quy trình chỉ huy chiến đấu và nhất là hay cắt giảm thời hạn sẵn sàng sẵn sàng chiến dịch và thời hạn hoàn thành xong trách nhiệm của những phương diện quân, nhiều lúc không vì những nguyên do quân sự chiến lược mà chỉ để tạo sự kiện tuyên truyền tâm ý hứng khởi cho nhân dân (làm tròn ngày, đẹp số những thắng lợi vào dịp kỷ niệm cách mạng tháng 10, Ngày Lao động Quốc tế 1 tháng 5 hay ngày xây dựng quân đội Xô Viết…) Những sự can thiệp đột xuất như vậy thường gây thêm sự mệt mỏi cho những cty quân đội và tạo thêm căng thẳng mệt mỏi không thiết yếu cho những mặt trận.

Là một nhà chính trị tay nghề cao, Stalin đã có cách lãnh đạo đảng và lãnh đạo chính trị trong lực lượng vũ trang một cách hợp lý, bằng việc bỏ khối mạng lưới hệ thống hai chỉ huy của những chính uỷ và thay bằng cơ cấu tổ chức triển khai những ủy viên hội đồng quân sự chiến lược. Cách sắp xếp cán bộ chính trị như vậy đã thể hiện mặt rất tốt trong trận chiến tranh: cán bộ chính trị như một thành viên hội đồng quân sự chiến lược cùng mang trách nhiệm và vinh quang như cán bộ chỉ huy, điều này đã link được cán bộ chính trị với tư lệnh Hồng quân trong việc nâng cao tinh thần chiến đấu và kỷ luật đảng, kỷ luật chính trị của quân đội mà không can thiệp một cách vô tổ chức triển khai vào việc chỉ huy quân đội.

Một vai trò tích cực rất to lớn của Stalin là, với kỷ luật sắt và tài tổ chức triển khai của tớ, Stalin đã lãnh đạo thành công xuất sắc trong thuở nào gian rất ngắn việc di tán nền kinh tế thị trường tài chính từ phía tây giang sơn sang vùng bên kia dãy núi Ural và nhanh gọn tổ chức triển khai lại nền công nghiệp quốc phòng. Ngay từ nửa năm 1942, nền công nghiệp này đã Phục hồi và tiếp tục tăng sản lượng với vận tốc rất nhanh, phục vụ dồi dào vũ khí tân tiến cho quân đội.

Dù vào quy trình cuối và sau trận chiến tranh, cỗ máy tuyên truyền Liên Xô đã phóng đại những phẩm chất quân sự chiến lược của Stalin và gán cho lãnh tụ những thương hiệu lớn lao như thống soái vĩ đại nhất… Nhưng nói chung, việc tuyên truyền phẩm chất của lãnh đạo là yêu cầu bắt buộc trong trận chiến tranh, và càng ngày sự lãnh đạo trận chiến tranh của lãnh tụ Stalin càng hợp lý, phục vụ được những yên cầu khắc nghiệt của trận chiến tranh; và sự lãnh đạo hiệu suất cao của Stalin cũng khá được xem như một trong những tác nhân góp thêm phần vào thắng lợi của Liên Xô riêng với Đức Quốc xã.

^ Toàn bộ những liên minh của Đức phục vụ một số trong những lượng đáng kể quân đội và vật chất cho mặt trận. Cũng có nhiều cty quốc tế được Đức tuyển dụng, đáng để ý quan tâm nhất là Sư đoàn Xanh Tây Ban Nha.

^ Beevor, Stalingrad. Penguin 2001 ISBN 0-14-100131-3 p183

^ Zhukov 1987, tr. 316Lỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFZhukov1987 (trợ giúp)

^ “Dennis W. Dingle, Stalingrad and the turning point on the Soviet-German front, 1941-1943. — Leavenworth, Kansas, 1989. pages 63, 66” (PDF). Truy cập ngày 12 tháng 1 năm 2011.[liên kết hỏng]

^ “Бешанов Владимир Васильевич, Год 1942 — «учебный». — Мн.: Харвест, 2003”. Militera.lib.ru. Truy cập ngày 12 tháng 1 năm 2011.

^ “Alexander Bevin, How Hitler Could Have Won World War II: The Fatal Errors That Lead to Nazi Defeat. — London, Times Books, 2000”. Bản gốc tàng trữ ngày 30 tháng 10 năm trước đó đó. Truy cập ngày 27 tháng 8 năm 2014.

^ Боевой и численный состав Вооруженных Сил СССР в период Великой Отечественной войны (1941—1945 гг.). Статистический сборник № 1 (22 июня 1941 г.)

^ Grigori. Doberil. Những bí mật của Chiến tranh toàn thế giới thứ hai. Nhà xuất bản Sự thật. Tp Hà Nội Thủ Đô. 1986. trang 401.

^ A. M. Vasilevsky. Sự nghiệp cả cuộc sống. Nhà xuất bản Tiến Bộ. Moskva. 1984. (bản tiếng Việt). trang 316.

^ Rüdiger Overmans, Deutsche militärische Verluste im Zweiten Weltkrieg. Oldenbourg 2000. ISBN 3-486-56531-1, “German military deaths to all causes EF”. Bản gốc tàng trữ 2 tháng Năm năm trước đó đó. Truy cập 10 tháng Bảy năm 2022., Richard Overy The Dictators: Hitler’s Germany and Stalin’s Russia (2004), ISBN 0-7139-9309-X, Italy: Ufficio Storico dello Stato Maggiore dell’Esercito. Commissariato generale C.G.V. . Ministero della Difesa – Edizioni 1986, Romania: G. I. Krivosheev (2001). Rossiia i SSSR v voinakh XX veka: Poteri vooruzhennykh sil; statisticheskoe issledovanie. OLMA-Press. pp. Tables 200–203. ISBN 5-224-01515-4, Hungary: G. I. Krivosheev (2001). Rossiia i SSSR v voinakh XX veka: Poteri vooruzhennykh sil; statisticheskoe issledovanie. OLMA-Press. pp. Tables 200–203. ISBN 5-224-01515-4. Hungarian wounded: Warfare and Armed Conflicts: A Statistical Encyclopedia of Casualty and Other Figures, 1492–2015, 4th ed. Micheal Clodfelter. ISBN 078647470X, 9780786474707. p.. 527. Soviet volunteer deaths: Percy Schramm Kriegstagebuch des Oberkommandos der Wehrmacht: 1940 – 1945: 8 Bde. (ISBN 9783881990738 ) Pages 1508 to 1511. German prisoners: G. I. Krivosheev Rossiia i SSSR v voinakh XX veka: Poteri vooruzhennykh sil; statisticheskoe issledovanie OLMA-Press, 2001 ISBN 5-224-01515-4 Table 198

^ Micheal Clodfelte, Warfare and Armed Conflicts, p.. 449

^ Paul Winter. “Defeating Hitler: Whitehall’s Secret Report on Why Hitler Lost the War”. ngày 13 tháng 10 thời gian năm 2012

^ G. I. Krivosheev. Soviet Casualties and Combat Losses. Greenhill 1997 ISBN 978-1-85367-280-4 p.. 85

^ Krivosheev, G. I. (1997). Soviet Casualties and Combat Losses. Greenhill. p.. 89. ISBN 1-85367-280-7

^ Krivosheev, G. I. (1997). Soviet Casualties and Combat Losses. Greenhill. p.. 3. ISBN 1-85367-280-7.

^ (tiếng Đức) Die Ostfront 1941–1945

^ Theo G. I. Krivosheev. (Soviet Casualties and Combat Losses. Greenhill 1997 ISBN 1-85367-280-7), tại mặt trận phía đông, những nước phe Trục và những liên minh tham chiến với Đức đã xác nhận có 11.468.145 thương vong không thể phục hồi (6.668.163 là tử trận và mất tích), trong số đó riêng thiệt hại của Đức là 7.181.100 người (3.604.800 tử trận và mất tích); thêm 579.900 tù binh chết trong thời hạn bị Liên Xô giam giữ. Như vậy ước tính số tử trận/mất tích của phe Trục ước tính là 5,4 triệu tại Liên Xô trong trong năm 1941–1945, tức là hơn 60% tổng số thương vong của phe Trục (tính cả mặt trận châu Á-Thái Bình Dương). Phía Liên Xô công bố có 8,7 tới 10,5 triệu thiệt hại về quân sự chiến lược (tính cả tù binh chết trong trại giam Đức, theo nguồn của Vadim Erlikman: Poteri narodonaseleniia v XX veke: spravochnik. Moscow 2004. ISBN 5-93165-107-1), như vậy tổng thương vong quân sự chiến lược của toàn bộ hai bên vào lúc chừng 14 tới 15 triệu người, to nhiều hơn thật nhiều so với toàn bộ những mặt trận khác trong Chiến tranh toàn thế giới thứ hai. Cũng theo nguồn trên, tổng thiệt hại dân sự của Liên Xô tính trong đường biên giới giới trước trận chiến tranh ước tính là 15,7 triệu người. Số thương vong dân sự của Đức và những vương quốc Trung Âu khác không được nhắc tới.

^ Bellamy 2007, tr. xixLỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFBellamy2007 (trợ giúp)

^ W. Churchill: “Red Army decided the fate of German militarism”. Source: Correspondence of the Council of Ministers of the USSR with the U.S. Presidents and Prime Ministers of Great Britain during the Great Patriotic War of 1941-1945., V. 2. M., 1976, pp. 204

^ Norman Davies: “Since 75%-80% of all German losses were inflicted on the eastern front it follows that the efforts of the Western allies accounted for only 20%-25%”. Source: Sunday Times, 05/11/2006.

^ a b Doberin 1986, tr. 99Lỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFDoberin1986 (trợ giúp)

^ Robert Gellately. Reviewed work(s): Vom Generalplan Ost zum Generalsiedlungsplan by Czeslaw Madajczyk. Der “Generalplan Ost.” Hauptlinien der nationalsozialistischen Planungs- und Vernichtungspolitik by Mechtild Rössler; Sabine Schleiermacher. Central European History, Vol. 29, No. 2 (1996), pp. 270-274

^ Heinrich Himmler. “Speech of the Reichsfuehrer-SS the meeting of SS Major-Generals Posen ngày 4 tháng 10 năm 1943”. Source: Nazi Conspiracy and Aggression, Vol. IV. USGPO, Washington, 1946, pp. 616–634. Stuart Stein, University of the West of England. Bản gốc tàng trữ ngày 2 tháng 3 năm 2009. Truy cập ngày 24 tháng 10 năm 2010. Whether nations live in prosperity or starve to death… interests me only in so far as we need them as slaves for our Kultur…

^ John Connelly. Nazis and Slavs: From Racial Theory to Racist Practice, Central European History, Vol. 32, No. 1 (1999), pp. 1-33

^ Jonathan Steinberg. The Third Reich Reflected: German Civil Administration in the Occupied Soviet Union, 1941-4. The English Historical Review, Vol. 110, No. 437 (Jun., 1995), pp. 620-651

^
revisions to translation by Dan Rogers. “The Wannsee Conference Protocol”. source: John Mendelsohn, ed., _The Holocaust: Selected Documents in Eighteen Volumes._ Vol. 11: The Wannsee Protocol. Literature of the Holocaust, university of pennsylvania. Truy cập 2009 1 5. Kiểm tra giá trị ngày tháng trong: |ngày truy vấn= (trợ giúp)

^ Powell, Elwin Humphreys. The Design Of Discord’ p.. 192

^ Gerhard Weinberg: The Foreign Policy of Hitler’s Germany Diplomatic Revolution in Europe 1933–36, Chicago: University of Chicago Press, 1970, pages 346.

^ a b Jurado, Carlos Caballero and Ramiro Bujeiro, The Condor Legion: German Troops in the Spanish Civil War, Osprey Publishing, 2006, ISBN 1-84176-899-5, page 5–6

^ Robert Melvin Spector. World Without Civilization: Mass Murder and the Holocaust, History, and Analysis, pg. 257

^ Michael Lind. Vietnam, the necessary war: a reinterpretation of America’s most disastrous military conflict. Simon and Schuster, 2002. ISBN 0-684-87027-4, 9780684870274, p.. 59

^ Bolloten, Burnett (1991). The Spanish Civil War: revolution and counterrevolution. University of North Carolina Press. tr. 483. ISBN 0807819069.

^ Max Beloff. Soviet Foreign Policy, 1929–41: Some Notes. Soviet Studies, Vol. 2, No. 2 (Oct., 1950), pp. 123–137

^ Albert Resis. The Fall of Litvinov: Harbinger of the German-Soviet Non-Aggression Pact. Europe-Asia Studies, Vol. 52, No. 1 (Jan., 2000), pp. 33-56

^ Teddy J. Uldricks. Stalin and Nazi Germany, Slavic Review, Vol. 36, No. 4 (Dec., 1977), pp. 599-603

^ Michael Jabara Carley. End of the ‘Low, Dishonest Decade’: Failure of the Anglo–Franco–Soviet Alliance in 1939. Europe-Asia Studies, Vol. 45, No. 2 (1993), pp. 303–341

^ Derek Watson. Molotov’s Apprenticeship in Foreign Policy: The Triple Alliance Negotiations in 1939. Europe-Asia Studies, Vol. 52, No. 4 (Jun., 2000), pp. 695-722

^ Henry Payner. Churchill, Roosevelt, Stalin – Cuộc trận chiến tranh mà người ta tiến hành và nền hòa bình mà người ta tìm kiếm. London. 1957. trang 4.

^ Lê văn Quang, Lịch sử quan hệ quốc tế từ 1917 đến 1945, Nhà xuất bản Giáo dục đào tạo và giảng dạy, 2003, trang 157

^ [http://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/007/174.htm “�� 1939”]. replacement character trong |tiêu đề= tại ký tự số 1 (trợ giúp)

^ Berezhkov: Tôi trở thành phiên dịch của Stalin ra làm sao, trang 52-56 – Các trao đổi của thủ tướng kiêm Bộ trưởng ngoại giao Liên Xô Molotov và Bộ trưởng ngoại giao Đức Ribbentrop tại chương “Пакт трех или четырех?” – Bản tiếng Nga: Бережков ВМ: Как Я стал переводчиком Сталина tại Dự án hồi ký

^ Berezhkov: Tôi trở thành phiên dịch của Stalin ra làm sao (Бережков ВМ: Как Я стал переводчиком Сталина), trang 47, 48 tại Dự án hồi ký

^ “Bí mật hòa ước Liên Xô – Đức: Stalin bắt thóp Hitler Báo Giao thông”. Truy cập 23 tháng 9 năm 2015.

^ “Chỉ vì nghi chồng ngoại tình | Báo Công an nhân dân điện tử”. Bản gốc tàng trữ ngày 3 tháng 12 năm trước đó đó. Truy cập ngày 11 tháng 11 thời gian năm 2012.

^ Những nước cờ kế hoạch của Stalin trước thế chiến II | Báo Công an nhân dân điện tử

^ Zhukov, Nhớ lại và tâm ý chương 9

^ чпеообс мйфетбфхтб -[ йУУМЕДПЧБОЙС ]- нЕМШФАИПЧ н.й. хРХЭЕООЩК ЫБОУ уФБМЙОБ. уПЧЕФУЛЙК уПАЪ Й ВПТШВБ ЪБ еЧТПРХ: 1939-1941

^ Stop Dancing! Stalingrad Has Fallen.

^ “Chó chống… tăng”.

^ “Chó chống tăng – vũ khí đáng sợ trong Thế chiến II”.

^ “8 Things You Should Know About WWII’s Eastern Front – History Lists”. HISTORY. Truy cập 8 tháng 8 năm 2022.

^ Theo số liệu chính thức của Liên Xô 62 vạn dân thành phố Leningrad bị chết đói trong vòng vây. Nhiều nguồn khác nhận định rằng số liệu này đã biết thành hạ thấp và nhìn nhận số chết đói hoàn toàn có thể từ là 1 triệu đến 1,5 triệu người.

^ Georgi Konstantinovich Zhukov, Nhớ lại và tâm ý (Воспоминания и размышления), trang 351-353 tập I tại Dự án hồi ký

^ I. K. Bagramian. Chiến tranh đã khởi đầu như vậy. Nhà xuất bản Tiến Bộ. Moskva. 1986. trang 394-395.

^ Georgi Konstantinovich Zhukov, Nhớ lại và tâm ý (Воспоминания и размышления), trang 351-353 tập I và trang 34 tập II tại Dự án hồi ký

^ VietNamNet – Hitler thua vì khinh ngày đông Nga? | Hitler thua vi khinh mua dong Nga?

^ Doberin 1986, tr. 144Lỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFDoberin1986 (trợ giúp)

^ Schellenberg 1984, tr. 122-123Lỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFSchellenberg1984 (trợ giúp)

^ Zhukov 1987, tr. 275Lỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFZhukov1987 (trợ giúp)

^ Doberin 1986, tr. 145Lỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFDoberin1986 (trợ giúp)

^ Мюллер-Гиллебранд Б. Сухопутная армия Германии 1933—1945

^ ://.vpk-news.ru/articles/44599

^ The Rhineland 1945-The Last Killing grand in the West Nhà xuất bản Osprey, tr 16-17

^ Dr John Pimlott Luftwaffe-The History of the German Air Force in WWII, tr 129

^ A Germany-Soviet Military-Economic Comparison

^ a b c Richard Overy, Russia’s War, p.. 155 and Campaigns of World War II Day By Day, by Chris Bishop and Chris McNab, pp. 244–52.

^ Axis History Factbook

^ a b c d Soviet numbers for 1945 are for the whole of 1945, including after the war was over.

^ a b German figures for 1941 and 1942 include tanks only. (Self-propelled guns cost 2/3 of a tank (mainly because they have no turret) and were more appropriate in a defensive role. The Germans therefore favored their production in the second half of the war.)

^ The Dictators: Hitler’s Germany, Stalin’s Russia by Richard Overy p.. 498.

^ BTTM Xô viết trong trận chiến tranh-Tập 2. Chương cuối: Thay lời kết luận

^ The Dictators: Hitler’s Germany, Stalin’s Russia by Richard Overy p.. 498.

^ Braun 1990, tr. 121.Lỗi sfn: không còn tiềm năng: CITEREFBraun1990 (trợ giúp)

^ The economics of the war with Nazi Germany

^ ://.bbc/bitesize/guides/z2932p3/revision/4

^ Tooze 2006, pp. 411.

^ A History of Romanian Oil, Vol. II, p.. 245

^ Swedish iron ore exports to Germany, 1933–44. Rolf Karlbom

^ Steven Zaloga. “Armored Champion: The Top Tanks of World War II”. Stackpole Books, May 15, 2015. Appendix 2: German AFV Production.

^ ://web.archive.org/web/20150824092603/://.nathaninc/sites/default/files/Pub%20PDFs/Forced%20Labor%20Under%20the%20Third%20Reich,%20Part%20One.pdf

^ ://web.archive.org/web/20170403025028/://.nathaninc/sites/default/files/Pub%20PDFs/Forced%20Labor%20Under%20the%20Third%20Reich%2C%20Part%20Two.pdf

^ a b c d e Russia’s Life-Saver: Lend-Lease Aid to the U.S.S.R. in World War II, pp 9, Albert L. Weeks, Lexington Books, Jan 29, 2004

^ Lend-Lease Shipments: World War II, Section IIIB, Published by Office, Chief of Finance, War Department, 31 December 1946, p.. 8.

^ Hardesty 1991, tr. 253Lỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFHardesty1991 (trợ giúp)

^ a b ://notevenpast.org/lend-lease/

^ Hans-Adolf Jacobsen: 1939–1945, Der Zweite Weltkrieg in Chronik und Dokumenten. Darmstadt 1961, p.. 568. (German Language)

^ a b ://sputniknews/analysis/2005032539700464/

^ ://opoccuu/m3-lee.htm

^ Roger Munting, “Lend-Lease and the Soviet War Effort.” Journal of Contemporary History 19, no. 3 (1984): pp. 495-510. Truy cập November 1, 2011.

^ Roger Munting, The Economic Development of the U.S.S.R (Tp New York: St. Martin’s Press, 1984), 118

^ Valeri Yarmenko, phó tiến sỹ sử học, nghiên cứu và phân tích viên cao cấp của Viện Lịch sử quân sự chiến lược Bộ Quốc phòng Nga. Báo điện tử Utro.ru ngày 27-4-2005

^ Weeks 2004, tr. 146Lỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFWeeks2004 (trợ giúp)

^ “Russia and Serbia, A Century of Progress in Rail Transport”. A Look Railways History in 1935 and Before. Open Publishing. tháng 7 năm 2008. Bản gốc tàng trữ ngày 11 tháng 2 năm 2022. Truy cập ngày 9 tháng 6 năm 2022.

^ Red Army Handbook, 1939-45, Steve Zaloga – p..215

^ Saltzman, B. Chance; Searle, Thomas R. (2001). Introduction to the United States Air Force. Airpower Research Institute, Air University Press. p.. 114. ISBN 978-1-4289-2621-9.

^ Weeks 2004, tr. 107Lỗi harv: không còn tiềm năng: CITEREFWeeks2004 (trợ giúp)

^ Parker, Dana T. Building Victory: Aircraft Manufacturing in the Los Angeles Area in World War II, p.. 8, Cypress, CA, 2013. ISBN 978-0-9897906-0-4

^ “One War Won.” Lưu trữ 2011-03-01 tại Wayback Machine Time Magazine, 13 December 1943.

^ No Ordinary Time: Franklin & Eleanor Roosevelt: The trang chủ Front in World War II. Doris Kearns Goodwin, page 477

^ Lend-Lease: How American supplies aided the USSR in its darkest hour

^ Albert L. Weeks The Other Side of Coexistence: An Analysis of Russian Foreign Policy, (Tp New York, Pittman Publishing Corporation, 1974), p..94

^ Khrushchev, Nikita (2005). Memoirs of Nikita Khrushchev: Commissar, 1918-1945, Volume 1. Sergei Khrushchev. Pennsylvania State Univ Pr. tr. 675–676. ISBN 978-0271058535.

^ a b c Lend-Lease: How American supplies aided the USSR in its darkest hour

^ M. Harrison (1993). The Soviet Economy and relation to the United States and Britain, 1941-1945. Department of Economics. P47

^ “Bản sao đã tàng trữ”. Bản gốc tàng trữ ngày 24 tháng 9 năm 2022. Truy cập ngày 26 tháng 9 năm 2022.

^ Henderson, Barney; agencies (2 tháng 2 thời gian năm 2012). “Treasure hunters ‘find $3 billion in platinum on sunken WW2 British ship’”. The Daily Telegraph. London. Bản gốc tàng trữ ngày 24 tháng 9 năm 2022. Truy cập ngày 12 tháng 1 năm 2022.

^ Rossiiskaia Akademiia nauk. Liudskie poteri SSSR v period vtoroi mirovoi voiny:sbornik statei. Sankt-Peterburg 1995 ISBN 978-5-86789-023-0.

^ Förster, Jürgen (1989). “The Wehrmacht and the War of Extermination Against the Soviet Union (pages 492–520)”. In Michael Marrus. The Nazi Holocaust Part 3 The “Final Solution”: The Implementation of Mass Murder Volume 2. Westpoint, CT: Meckler Press. ISBN 978-0-88736-255-2, page 273

^ G. I. Krivosheev Rossiia i SSSR v voinakh XX veka: Poteri vooruzhennykh sil; statisticheskoe issledovanie OLMA-Press, 2001 ISBN 5-224-01515-4 Tables 116-118

^ Российская академия наук (Russian Academy of Sciences). Людские потери СССР в период второй мировой войны: рник стсбоатей (Human Losses of the USSR in the Period of WWII: Collection of Articles). Saint-Petersburg, 1995. ISBN 978-5-86789-023-0

^ Perrie, Maureen (2006), The Cambridge History of Russia: The twentieth century, Cambridge University Press, p.. 226, ISBN 0-521-81144-9 Total civilian deaths under the German occupation were 13.7 million including 2 million Jews

^ G. I. Krivosheev Rossiia i SSSR v voinakh XX veka: Poteri vooruzhennykh sil; statisticheskoe issledovanie OLMA-Press, 2001 ISBN 5-224-01515-4 Table 120

^ G. I. Krivosheev. Soviet Casualties and Combat Losses. Greenhill 1997 ISBN 978-1-85367-280-4 Page 85

^ Norman Davies ,NOT TWENTY MILLION, NOT RUSSIANS, NOT WAR DEAD, The Independent on December 29, 1987

^ Suny, Ronald Grigor, ed. (2 November 2006). The Cambridge History of Russia: Volume 3, The Twentieth Century. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-81144-6.

^ Krivosheev, G. F. (1997). Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century. Greenhill Books. ISBN 978-1-85367-280-4. p..278

^ Hubertus Knabe, Tag der Befreiung? Das Kriegsende in Ostdeutschland (Ngày giải phóng? Kết thúc trận chiến tranh ở Đông Đức); mua sách này trên Amazon

^ Antony James Beevor, Berlin: The Downfall 1945 (Ngày tàn của Berlin năm 1945), trang 28; mua sách này trên Amazon

^ Báo The Guardian trích sách của Antony James Beevor, ngày một tháng 5 năm 2002

^ Alfred-Maurice de Zayas, Die Anglo-Amerikaner und die Vertreibung der Deutschen, Tr. 87, Ullstein, 1988. Để kiểm chứng, hoàn toàn có thể mua sách này trên Amazon

^ Hanna Schissler The Miracle Years: A Cultural History of West Germany, 1949–1968 [1]

^ Franz Wilhelm Seidler và Alfred-Maurice de Zayas, Kriegsverbrechen in Europa und im Nahen Osten im 20. Jahrhundert (Tội ác trận chiến tranh ở châu Âu, Đông Đức trong thế kỷ XX); mua sách này trên PreisTrend hoặc trên Amazon

^ Theodor Schieder, Dokumentation der Vertreibung der Deutschen aus Ost-Mitteleuropa (Tư liệu về việc người Đức bị bắt phải di cư khỏi miền đông Trung Âu), nhà xuất bản Deutscher Taschenbuch Verlag (DTV), München, Đức, năm 2004; mua sách trên website của DTV Lưu trữ 2008-10-08 tại Wayback Machine

^ William Hitchcock, The Struggle for Europe: The Turbulent History of a Divided Continent, 1945-2002 (Cuộc chiến giành châu Âu: Lịch sử hỗn loạn của một lục địa bị chia cắt, 1945-2002); mua sách này trên Amazon

^ Helke Sander và Barbara Johr, phim tư liệu BeFreier und Befreite. Krieg, Vergewaltigung, Kinder (Những kẻ đem lại tự do lại cướp mất tự do. Chiến tranh, hãm hiếp, và trẻ con); mua phim tư liệu này trên Amazon

^ “Н. Мендкович. Кто «изнасиловал Германию»? (часть 1). Актуальная история”. Truy cập 8 tháng 2 năm 2015.

^ “Bản sao đã tàng trữ”. Bản gốc tàng trữ ngày 15 tháng 5 năm 2009. Truy cập ngày 22 tháng bốn năm trước đó đó.

^ [https://web.archive.org/web/20140530214602/http://svpressa.ru/war/article/8271/ “��-��: �� – �� – �� – svpressa.ru”]. Bản gốc tàng trữ ngày 30 tháng 5 năm 2014. Truy cập 8 tháng 2 năm 2015. replacement character trong |tiêu đề= tại ký tự số 1 (trợ giúp)

^ Albert Axell. Nguyên soái Zhukov, người thắng lợi Hitler. Nhà xuất bản Công an nhân dân. Tp Hà Nội Thủ Đô. 2006. (Việt Anh dịch từ: Marshal Zhukov, the man who beat Hitler. Peason Education Limitid. 2003)

^ Wolfgang Leonhard, Child of the Revolution,Pathfinder Press, 1979, ISBN 0-906133-26-2

^ Norman M. Naimark. The Russians in Germany: A History of the Soviet Zone of Occupation, 1945–1949. Harvard University Press, 1995. ISBN 0-674-78405-7

^ Бивор, Энтони. Падение Берлина. 1945. — М.: АСТ; Транзиткнига, 2004. Bản gốc: Anthony Beevor. Berlin. The Downfall 1945. — London. Viking, 2002. (Anthony Beevor. Berlin sụp đổ – 1945. AST; Tranzitkniga. Moskva. 2004. Chương 27: Nạn nhân của thắng lợi)

^ Труд: Насилие Над Фактами

^ [https://web.archive.org/web/20090428024332/http://militera.lib.ru/research/dukov_ar/index.html “�� ”]. Bản gốc tàng trữ ngày 28 tháng bốn năm 2009. replacement character trong |tiêu đề= tại ký tự số 1 (trợ giúp)

^ trong trận chiến tranh là Thủ tướng và Bộ trưởng Ngoại giao Liên Xô, Ủy viên hội đồng quốc phòng. Năm 1941, một lần một chỉ huy mặt trận đang phòng thủ Moskva báo cáo tình hình với Molotov: cứ 5 dân quân thì mới có một khẩu súng trường và đề xuất kiến nghị giúp sức, Molotov là người biết quá rõ những trở ngại vất vả của Hồng quân và cũng chẳng làm thế nào được, đã vấn đáp thẳng thừng “Không có súng! Hãy chiến đấu bằng chai!”. Bắt đầu từ đó chai xăng chống tăng được gọi là Cocktail của Molotov

^ Nguyên Bộ trưởng Thanh tra nhà nước, người nổi tiếng cực đoan, thiên về trừng phạt. Là Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị quân đội Xô Viết Mekhlis lặp lại quan điểm của Stalin: mọi quân nhân Xô Viết bị bắt đều là người hèn nhát đáng bị trừng trị, Từ đó quân nhân Xô Viết khi đang không còn đạn dược sẽ phải liều chết với địch chứ quyết không thể sa vào tay đối phương. Sau trận chiến tranh những tù binh Xô Viết được đưa về nước tiếp tục bị giam trong những trại triệu tập, chỉ đến sau khi Stalin chết (1953) họ mới được trả tự do.

^ Bí thư Trung ương đảng cộng sản sau này là thủ tướng Liên Xô.

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện đi lại truyền tải về Chiến tranh Xô–Đức.

Lấy từ “://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Chiến_tranh_Xô–Đức&oldid=68202793”

Reply
6
0
Chia sẻ

4358

Clip Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô ?

Bạn vừa đọc tài liệu Với Một số hướng dẫn một cách rõ ràng hơn về Video Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô tiên tiến và phát triển nhất

Share Link Down Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô miễn phí

Người Hùng đang tìm một số trong những Share Link Down Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô Free.

Giải đáp vướng mắc về Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô

Nếu sau khi đọc nội dung bài viết Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô vẫn chưa hiểu thì hoàn toàn có thể lại Comment ở cuối bài để Mình lý giải và hướng dẫn lại nha
#Sự #kiện #nào #đã #phá #vỡ #âm #mưu #của #Anh #Pháp #Mỹ #muốn #đẩy #chiến #tranh #về #phía #Liên #Xô

Hướng Dẫn Sự kiện nào đã phá vỡ âm mưu của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy chiến tranh về phía Liên Xô Mới nhất

Thủ Thuật Hướng dẫn Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô Mới Nhất

Ý thức hệ Xô Viết

Kế hoạch Barbarossa của Đức Quốc xã

Chiến sự năm 1941

Chiến cuộc năm 1942

Năm 1943: Bước ngoặt của trận chiến tranh

Năm 1944: mặt trận phía đông của Đức sụp đổ

Năm 1945: Đức Quốc xã thua trận

Số liệu sản xuất rõ ràng

Hỗ trợ cho Liên Xô

Liên Xô

Clip Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô ?

Share Link Down Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô miễn phí

Giải đáp vướng mắc về Sự kiện nào đã phá vỡ thủ đoạn của Anh, Pháp Mỹ muốn đẩy trận chiến tranh về phía Liên Xô

Category Posts

Phản hồi gần đây

Recent Posts